مراسم تحویل سال دربار قاجار از زبان «خانم بالا» همسر صیغه ای ناصرالدین شاه / شاه از کدام رفتار زنان حرمسرا شاکی بود؟

به گزارش خبرگزاری تیتو در هفته ی آخر مرداد ۱۳۳۶ درست ۶۱ سال پس از کشته شدن ناصرالدین شاه قاجار به دست میرزا رضا کرمانی خبرنگار اطلاعات هفتگی با سوژه ی جالبی مواجه شد او توانست یکی از زنان صیغه ای ناصرالدین شاه قاجار را پیدا کند. «زیور حاج صالح» را «خانم بالا» صدا می زدند. او که یکی از ۶۴ بانوی حرمسرای ناصری و به مدت ۱۰ سال زوجه ی شرعی شاه شهید بود حالا او در آن تابستان ۱۳۳۶ که ۹۵ سال از عمرش می گذشت در یکی از اتاق های کوچک چهار در دو متر خانه ای دورافتاده در گلوبندک زندگی می کرد که آن هم بر اثر لطف یک زن خیر به طور رایگان در اختیارش گذاشته شده بود و به عنوان یکی اعضای خانواده ی او در میان آن ها باقی عمرش را می گذرانید. خانم بالا پذیرفت خاطراتش را از حرمسرای ناصری تعریف کند. آن چه در پی می خوانید چهارمین قسمت از خاطرات او به نقل از مجله ی «اطلاعات هفتگی» به تاریخ ۲۹ شهریور ۱۳۳۶ است:

در حرمسرا عده ای بودند که پیش شاه از یکدیگر بدگویی و سخن چینی می کردند ولی ما چند نفر بودیم که دست به دست هم داده و پیش شاه از یکدیگر تعریف و تمجید می کردیم. مثلا وقتی فاطمه خانم شبی در کنار شاه به سر می برد از من تعریف می کرد؛ از اخلاق و رفتارم آن قدر برای شاه می گفت که توجه او را جلب می نمود. من هم همین طور. خانم کوچیکه هم به همین منوال رفتار می کرد. بدین ترتیب ما توانسته بودیم با همکاری همدیگر تیتو و محبت شاه را بیش تر به سوی خود جلب نماییم.

و حال آن که بعضی از زن های کوته فکر از یکدیگر بدگویی می کردند و عوض تقرب شاه آن ها را از پیش خود می راند و به سالوسی و خودخواهی متهم می ساخت. اصلا ناصرالدین شاه از سخن چینی خوشش نمی آمد و حاضر نبود که زن ها علیه یکدیگر توطئه کرده محیط گرم و صمیمانه ی حرمسرا را تبدیل به محیط جنگ سرد نمایند.

همان طور که گفتم هرکدام از خانم ها دم و دستگاهی مخصوص به خود داشت یعنی به فراخور حال هریک شاه وسایلی فراهم آورده بود. من یک تالار بزرگ پذیرایی دو اتاق و دو زیرزمین در اختیار داشتم. گاهی بعضی از اقوام و آشنایانم (البته زن ها) به حرمسرا می آمدند و من از آن ها در تالار بزرگ پذیرایی می کردم. بعضی از دخترهای اقوامم از دیدن زندگی مجلل من غبطه می خوردند ولی آن ها می دانستند هرکس که نمی تواند زن شاه بشود شانس می خواهد…

مدت ده سالی که در حرمسرا بودم مثل این که به نظرم ده روز گذشت. شما خیال می کنید وقتی شاه به اندرون می آمد خشن و عبوس بود و یا بی خودی ژست می گرفت و ادا می آمد به قدری مهربانی می کرد که زن ها دورش جمع می شدند شوخی می کردند و از سر و کولش بالا می رفتند؛ یکی می گفت: «شاه جونم مگر امروز حوصله نداری؟» دومی سبیل های شاه را می بوسید و اظهار می کرد: «مثل این که قبله ی عالم امروز اصلاح نکرده اند سبیل های مبارک خیلی زبر است.» سومی منقل اسپند می آورد و برای سلامتی و جلوگیری از چشم بد حسودان اسپند دور سر شاه می گرداند و در آتش می ریخت. چهارمی یک شاخه نبات می آورد و می گفت: «قربانت! این نبات را خانم باجی از نجف اشرف آورده تبرک است کمی میل کنید» و یک قلبمه نبات توی حلق شاه فرو می کرد. رقبای او بعد از رفتن شاه شایع می کردند که فلانی نبات جادوشده به حلق شاه فرو کرد.

شاه به همه ی این حرکات می خندید و از شوخی و مزاح آن ها خیلی خوشش می آمد. هیچ وقت با خشونت رفتار نمی کرد. اگر عصبانی می شد هرگز دستش به روی زن ها بلند نمی شد و وقتی که عصبانیت او خیلی حدت و شدت می کرد فریاد می زد: «برو بیرون. از نظرم گمشو» زن از اتاق بیرون می دوید سه روز بعد شاه برای استمالت او یک طاقه شال و یا چیز دیگری انعام می فرستاد و با هم آشتی می نمودند. بعضی اوقات زن های شیطون و زرنگ شاه وقتی می دیدند که نمی توانند انعامی به دست آورند مخصوصا او را عصبانی می کردند تا دو سه روز بعد با وساطت این و آن آشتی کنند و انعام بگیرند اما در مدت ده سالی که من زن شاه بودم حتی یک بار هم به من پرخاش نکرد و عصبانی نشد. او همیشه به سر خودش قسم می خورد. مثلا [می گفت] «به سر شاه این کار نمی شود» و یا اکثر اوقات به سر عزیزسلطان سوگند یاد می کرد چون عزیزسلطان را از همه کس و همه چیز بیش تر دوست می داشت. اگر به سر او قسم می خورد دیگر برو برگرد نداشت. منظورم این است شاه به قدری مومن بود که به خدا و ائمه ی اطهار قسم نمی خورد. حالا مردم به خاطر یک کار جزئی پیغمبر و دوازده امام را به میان می کشند و قسم های غلیظ می خورند! ولی من ندیدم که یک بار شاه بگوید به خدا قسم این کار نمی شود.

می گویند ناصرالدین شاه خوشگل پسند و در ضمن بسیار مشکل پسند بوده می خواهم بدانم چه نوع زن هایی را بیش تر دوست می داشت؟

(خندید و گفت) سوال های عجیب و غریب می کنید! کدام مردی است که خوشگل پسند نباشد؟! او هم زنان چاق را بیش تر می پسندید ولی چون روح شاعرانه ای داشت در انتخاب زنان زیبا سلیقه ی مخصوصی به خرج می داد. این که گفتم شاه روح شاعرانه ای داشت مبالغه نیست؛ ناصرالدین شاه خوب پیانو می زد شعر می گفت و ضمنا در نقاشی ماهر و زبردست بود. هیچ فراموش نمی کنم شبی کنار بخاری نشسته بود یکی از شب های سرد زمستان بود که برف به شدت می بارید. تمام بخاری های حرمسرا با هیزم بادام شعله می کشید و گرمی مطبوعی به اتاق ها می داد. آن شب شاه روی صندلی نشسته بود. من هم کنار بخاری روی زمین چمباتمه زده بودم و به صورت مردانه اش می نگریستم. شاه پس از آن که ساعتی با من حرف زد قلم برداشت و من تصور کردم که مشغول نوشتن نامه ای است بدان جهت ساکت و آرام چشم به او دوخته بودم تا کارش تمام شود. نیم ساعت گذشت تا این که شاه کاغذ را به طرف من دراز کرد و گفت: «ببین این زن زیبا را می شناسی؟» باور کنید مات شده بودم! وقتی به صفحه ی کاغذ نگریستم مثل این که خودم را در آینه دیدم. شاه در مدت کوتاهی همان طور که من نشسته بودم عکس مرا روی کاغذ نقاشی کرده بود. این نقاشی را تا موقعی که در حرمسرا بودم قاب کرده و از دیوار اتاقم آویخته بودم ولی بعدها که شاه تیر خورد و از حرمسرا بیرون آمدم نفهمیدم چه بلایی سرش آمد. مثل آن که آن را دزدیدند. برای این نقاشی خیلی افسوس می خورم زیرا بهترین یادگار از شوهر مرحومم ناصرالدین شاه بود.

یادم می آید سه چهار سال بعد از این واقعه به مناسبت این که نقاشی شاه را سر سفره ی هفت سین گذاشته بودم شاه خیلی خوشحال شد و دو سکه ی طلا «دست لاف» داد.

حالا بد نیست جریان مراسم عید سال نو را برای شما شرح بدهم. اواخر سال از مشهد مقدس برای شاه از شال های شیروان می آوردند. شاه شال را می پوشید و سر هفت سین می نشست. البته همه ی زن ها برای خود هفت سین می چیدند و شاه با رجال و اشراف سر هفت سین می نشستند. همه ساله می بایستی لباس تحویل شاه را از مشهد می آوردند زیرا آن را برای خود خوش یمن می دانست.

تحویل سال در اندرون بسیار تماشایی و جالب بود؛ از یک ماه قبل از تحویل سال خانم ها لباس های رنگارنگ برای خود تهیه می کردند. مثلا یکی از سر تا پا قرمز می پوشید و دیگری سبز سومی زرد و چهارمی آبی. زن ها با این لباس های رنگارنگ سر هفت سین های خود می نشستند و پس از تحویل شاه به اندرون می آمد و سر هفت سین های هریک از زنان می رفت و با خوشحالی دست لاف [دشت] می داد. قبل از همه پیش انیس الدوله می رفت از اشرفی های امام رضا به او می داد. آن سال که شاه سر هفت سین من آمد لباس بسیار قشنگی پوشیده بودم. شاه لحظاتی به صورت من نگریست و بعد به هفت سین نگاه کرد. دیدم که خم شد و عکس را برداشت و گفت: «آن زمان چقدر حوصله داشتیم…» و بعد افزود: «تو هیچ فرق نکرده ای اما من مثل این که پیر شده ام نه؟» سپس لبخندی زد دستی به سبیل هایش کشید و گفت: «یادگاری خوبی است. فکر نمی کردم در محافظت آن این قدر دقیق باشی.» بعداز آن دو سکه از اشرفی های امام رضا دست لاف داد. و حال آن که همه ساله فقط یک سکه می داد. دو روز بعد هم مثل معمول سالیان گذشته به هرکدام از زن های خود از ۵۰ تا دویست تومان عیدی داد. ما هم مجبور بودیم به کلفت ها ناظر آشپز و پیشخدمت های خودمان عیدی بدهیم و بیش تر این مبلغ را که به عنوان عیدی از شاه دریافت می داشتیم بین آن ها تقسیم می کردیم.

(در این جا خانم بالا اشاره به یکی از سفرهای کنار دریای خزر کرد و گفت) یک سال ما به اتفاق شاه برای یک هفته کنار دریا رفتیم. در آن زمان مثل حالا اتوبوس و اتومبیل نبود و چادرهای بزرگ توسط قاطر و شتر حمل می شد. چادر شاه در کنار دریا در وسط و چادر امین اقدس طرف راست برپا شد. هرکدام از زن ها چادر مخصوصی داشتند. شب که شد زن ها شروع به رقص و آواز کردند. شاه در گوشه ای ایستاده بود ما را تماشا می کرد و به منظره ی دریا می نگریست. آن شب وقتی خواست بخوابد سپرد که او را صبح زود بیدار کنند تا طلوع آفتاب را تماشا کند. من خیلی دلم می خواست زودتر بیدار شوم و با شاه در کنار دریا گردش کنیم. صبح زود از خواب بیدار شدم ولی دیدم سایر خانم ها زرنگی کرده و قبل از من بیدار شده بزک هم کرده اند. ما مشاطه و به قول شماها آرایشگر و سلمونی نداشتیم و خودمان بزک می کردیم. موهای سر خود را پله پله می ساختیم و با فر آهنی که توی آتش می گذاشتیم خودمان فر می زدیم. هرکس موهای سرش پله های زیادتری داشت زیباتر جلوه می کرد. چشم های خود را سرمه می کشیدیم و صورت مان را سرخاب و سفیدآب می زدیم. آن روزها همه از زن شاه گرفته تا گدا همین طور بزک می کرد.

وقتی آماده شدیم آفتاب از آن دور خیلی دور از میان دریا درآمد. شاه که نمازش را خوانده بود به تماشای بالا آمدن قرص خورشید مشغول شد و فی البداهه شعری گفت که یک خط آن از این قرار است: «قرص خورشید در سپیدیِ صبح/ دشت خونی است در میان پرند»

آن روز کنار دریا پرده کشیدند تا خانم ها آب تنی کنند. البته هیچ کس حتی خواجه ها حق نداشتند کنار پرده بیایند. همه ی ما به آب افتادیم. چند نفر شنا بلد بودند. آن ها که جوان تر بودند بازی می کردند. همدیگر را به آب انداختیم و صدای خنده ی ما گوش فلک را کرد می کرد.

سه شبانه روز در کنار دریا به سر بردیم. خیلی خوش گذشت اما در این مدت هم یک قربانی دادیم روز دوم شاطر شاهی پیش شاه رفت و گفت «قربان من شناگر ماهری هستم که می توانم وسط دریا بروم»!  بعد از شاه اجازه گرفت لخت شد و خود را به آب زد. شاه او را تماشا می کرد تا ببیند چطور شنا خواهد کرد. البته خود شاه هیچ وقت شنا نمی کرد و لخت نمی شد. شاطر شاهی کمی در دریا پیش رفت تا به آن جا رسید که عمیق بود و شروع به دست و پا زدن کرد. ما از پشت پرده تماشا می کردیم. همه و حتی شاه خیال کردند او شنا می کند و خیلی ها به مهارت او آفرین می گفتند اما هیچ کس نمی دانست که بیچاره دارد با امواج دریا می جنگد. چند دقیقه بعد چند موج بلند او را از نظر ناپدید کرد و تازه معلوم شد که مرد بدبخت شنا بلد نبوده و برای این که خودنمایی کرده باشد خود را به آب زده است. یک ساعت بعد جسد او را بیرون آوردند و چال کردند.

شب دوم چادرها را در کنار جنگلی زدند. یکی از زن های جوان به اسم سکینه سلطان معروف به «کوچک اصفهانی» بود که خیلی جادو و جنبل می کرد و مخصوصا با من میانه ی خوبی نداشت و حسادت می نمود. صبح صدای فریادی از چادر کوچک اصفهانی بلند شد همه هراسان به طرف چادر او دویدیم و چند نفر از ترس غش کرده بی حال افتادند. ماری درون چادر او چنبر زده بود. معلوم شد مار نیمه شب توی چادر رفته و زیر سر کوچک اصفهانی خوابیده و او بی آنکه متوجه شود صبح که بیدار شده احساس کرده است مثل این که چیزی با موهای سرش بازی می کند و درنتیجه جیغ کشیده و بی حال افتاده است. شاه مطلع شد و از چادر خود بیرون آمد. به زودی چند تن فراش آمدند مار را گرفتند و کشتند.

ادامه دارد…

۲۳۲۵۹