مذهب مردم افغانستان

مذهب مردم افغانستان عمدتاً اسلام است، جایی که اکثریت قریب به اتفاق مردم مسلمان هستند. از این میان، بیشتر جمعیت، یعنی حدود 85 درصد، پیرو مذهب اهل سنت (عمدتاً حنفی) هستند و تقریباً 10 تا 15 درصد هم به مذهب اهل تشیع (عمدتاً دوازده امامی و اقلیتی اسماعیلی) تعلق دارند. در کنار این اکثریت مسلمان، اقلیت های بسیار کوچکی از پیروان ادیان دیگر مثل سیک ها و هندوها هم در این سرزمین زندگی می کنند که البته تعدادشان خیلی محدود شده است.

افغانستان، سرزمینی پر از قصه های ناگفته و پیچیدگی های تاریخی است. وقتی حرف از افغانستان می شود، ذهنمان ناخودآگاه می رود به سمت جنگ ها، چالش ها و اخبار پر فراز و نشیب. اما این کشور پهناور، پشت این تصاویر، دنیایی از فرهنگ، سنت و البته تنوع مذهبی هم دارد. مذهب اینجا فقط یک باور شخصی نیست؛ مثل نخ و پود در تار و پود زندگی مردم، سیاست، فرهنگ و حتی جغرافیای این سرزمین تنیده شده است.

برای اینکه بفهمیم مذهب چطور تو زندگی افغان ها نقش بازی می کنه، باید یه نگاهی بندازیم به تاریخشون. از خیلی سال پیش، این سرزمین محل رفت و آمد تمدن های مختلف و ادیان گوناگون بوده. قبل از اینکه اسلام مثل یه رود پرخروش به این منطقه سرازیر بشه، زرتشتی ها و بودایی ها اینجا زندگی می کردند و رد پای اون ها رو هنوز هم میشه تو آثار باستانی مثل بت های بامیان دید. اما با اومدن اسلام از قرن هفتم میلادی به بعد، ورق برگشت و کم کم اسلام، دین غالب شد. این روند تغییر دین البته یه شبه اتفاق نیفتاد و تا قرن ها طول کشید، ولی در نهایت، افغانستان به سرزمینی با اکثریت مسلمان تبدیل شد.

مشکل اینجاست که هیچ وقت یه سرشماری درست و حسابی و قابل اعتماد تو افغانستان انجام نشده که بفهمیم دقیقاً چند درصد مردم چه مذهبی دارند. به خاطر همین، آمارهایی که می شنویم، بیشترشون تخمینی و حدودی اند. همین نبود آمار دقیق خودش زمینه رو برای خیلی از سوءتفاهم ها و حتی تبعیض ها فراهم می کنه.

اسلام در افغانستان: دین اکثریت

همونطور که گفتیم، اسلام دین رسمی و اکثریت مردم افغانستانه. تقریباً ۹۹.۷ درصد جمعیت این کشور رو مسلمان ها تشکیل می دن. این خودش نشون می ده که اسلام چقدر تو زندگی مردم اینجا ریشه داره و هر جنبه ای از فرهنگ، سنت ها و حتی تصمیمات سیاسی، تحت تأثیر آموزه های اسلامه.

اهل سنت: اکثریت قاطع

اهل سنت، ستون فقرات جمعیت مسلمان افغانستان رو تشکیل می دن، یعنی حدود 85 درصد کل مسلمان ها. این گروه تو بیشتر مناطق کشور پراکنده ان و تو بین اقوام مختلف مثل پشتون ها، تاجیک ها، ازبک ها و بقیه، اکثریت با اهل سنت هست. مخصوصاً تو مناطق جنوبی و شرقی که پشتون ها اکثریت رو دارن، تسنن کاملاً غالبه.

مذهب حنفی: مکتب غالب

بیشتر اهل سنت افغانستان پیرو مذهب حنفی هستن. این مکتب فقهی، که توسط امام ابوحنیفه پایه گذاری شده، نه فقط تو افغانستان، بلکه تو خیلی از کشورهای آسیای میانه، شبه قاره هند و بخش هایی از خاورمیانه هم نفوذ زیادی داره. تاریخچه شکل گیری این مذهب به قرن دوم هجری برمی گرده و تو افغانستان، از دیرباز تو نظام آموزشی، قضایی و حتی ساختار دولتی، جایگاه ویژه ای داشته.

علمای حنفی تو افغانستان نقش مهمی تو هدایت جامعه و مسائل دینی دارن. اون ها مرجع فتاوا و راهنمایی های دینی هستن و نظراتشون می تونه تأثیر زیادی رو زندگی روزمره مردم بذاره. اصول فقهی حنفی، زندگی اجتماعی، ازدواج، معاملات و حتی حکومت داری رو شکل داده و به نوعی، پایه های فکری و قانونی این کشور رو تو طول تاریخ تعریف کرده.

نقش تصوف و طریقت ها

بین اهل سنت افغانستان، تصوف و طریقت های عرفانی هم حضور پررنگی دارن. فرقه هایی مثل نقشبندیه و قادریه، از گذشته تا به امروز، پیروان زیادی داشتن. این طریقت ها بیشتر روی جنبه های معنوی و باطنی دین تمرکز می کنن و نقش مهمی تو آرامش روانی و همبستگی اجتماعی ایفا می کنن. خانقاه ها و مراکز تصوف، نه تنها محلی برای ذکر و عبادت اند، بلکه مراکز آموزشی و فرهنگی هم محسوب میشن که آداب و رسوم خاص خودشون رو دارن.

اهل تشیع: اقلیت تأثیرگذار

اهل تشیع حدود 10 تا 15 درصد جمعیت افغانستان رو تشکیل می دن. با اینکه از نظر آماری در اقلیت هستن، اما تو برخی مناطق خاص، مثل غرب کابل، هزاره جات، بخش هایی از هرات و مناطق شمالی، تمرکز جمعیتی قابل توجهی دارن و تأثیرگذاری فرهنگی و اجتماعی خودشون رو حفظ کردن.

پراکندگی جغرافیایی شیعیان تو افغانستان بیشتر بین اقوام خاصیه. بزرگ ترین گروه شیعه، قوم هزاره هستن که بیشتر تو ولایت های مرکزی مثل بامیان، دایکندی و غزنی زندگی می کنن. علاوه بر هزاره ها، قزلباش ها (که ریشه های تاریخی با ایران دارن)، سادات (که خودشون رو از نوادگان پیامبر می دونن) و برخی پارسی بانان هرات هم شیعه مذهب هستن. حتی تو بین برخی گروه های بلوچ، تاجیک و پشتون هم اقلیت های شیعه پیدا میشن.

شیعه دوازده امامی (جعفری)

بیشتر شیعیان افغانستان، پیرو شیعه دوازده امامی یا جعفری هستن. این شاخه از اسلام شیعی، به امامت دوازده امام معصوم باور داره که آخرین اون ها، امام زمان (عج) هست که در غیبت به سر می بره و روزی ظهور خواهد کرد. اصول اعتقادی اون ها شامل توحید، نبوت، معاد، عدل و امامت میشه. این باورها، زندگی روزمره، آیین ها و مراسم مذهبی شیعیان رو شکل می ده، مثل عزاداری های محرم و جشن های نیمه شعبان.

شیعه اسماعیلیه

در کنار دوازده امامی ها، اقلیت کوچکی از شیعیان اسماعیلی هم تو افغانستان حضور دارن. این گروه، تو باور به امامان، با شیعه دوازده امامی متفاوت اند و به سلسله امامان خودشون که از نسل امام صادق (ع) جدا میشه، اعتقاد دارن. اسماعیلی ها بیشتر تو ولایت بدخشان در شمال شرق افغانستان و بخش هایی از بغلان زندگی می کنن. آقاخان، رهبر روحانی اسماعیلی های جهان، برای اون ها جایگاه ویژه ای داره و پیروانش به خدمات اجتماعی و توسعه ای که توسط نهادهای آقاخان انجام میشه، اهمیت زیادی میدن.

چالش ها و تبعیض ها علیه شیعیان

وضعیت شیعیان تو افغانستان همیشه با چالش های زیادی همراه بوده. از قدیم الایام، تبعیض و آزار و اذیت های مذهبی و قومیتی علیه اون ها وجود داشته که تو دوره های خاصی، به اوج خودش رسیده.

همونطور که گفتیم، نبود سرشماری دقیق، یه دستاویز خوب برای برخی گروه ها شده تا آمار شیعیان رو کمتر از واقعیت نشون بدن. این کار عمدی، هدفش کم رنگ کردن نقش شیعیان و تضعیف جایگاه اون ها تو ساختار سیاسی و اجتماعی کشوره.

پیشینه تاریخی آزار و نسل کشی

شاید یکی از تاریک ترین دوران ها برای شیعیان افغانستان، مخصوصاً هزاره ها، دوران حکومت عبدالرحمان خان تو اواخر قرن نوزدهم باشه. تو اون زمان، با فتوای برخی علمای اهل سنت و حمایت از سوی حکومت، نسل کشی های گسترده ای علیه هزاره ها اتفاق افتاد که طبق بعضی تخمین ها، بیش از نیمی از جمعیت اون ها رو از بین برد. این فاجعه تاریخی، زخم عمیقی تو حافظه تاریخی شیعیان، به خصوص هزاره ها، به جا گذاشته و همچنان تو روایت های اون ها زنده است.

تاریخ پر از فراز و نشیب های تلخ و شیرینه، اما برای شیعیان افغانستان، بخش هایی از این تاریخ، پر از درد و رنجه. قتل عام هایی که تو دوران عبدالرحمان خان اتفاق افتاد، نه فقط یک جنایت، بلکه تلاشی بود برای تغییر ترکیب جمعیتی و مذهبی کشور.

تو دهه های اخیر هم، شیعیان مورد حملات و آزار و اذیت های زیادی قرار گرفتن. کشتارها تو کابل (مخصوصاً منطقه افشار) و مزار شریف تو دوران جنگ های داخلی و حکومت اول طالبان، نمونه های تلخی از این خشونت ها هستن. تو دوره دوم حکومت طالبان هم، اتفاقاتی مثل کشتار میرزاولنگ تو سرپل یا کوچ اجباری مردم از مناطقشون تو ولایت های مختلف، نشون دهنده ادامه این سیاست هاست. طالبان تو برخی مناطق به بهانه دعاوی حقوقی، مردم شیعه رو از خونه و کاشونشون بیرون کردن تا زمین هاشون رو به هواداران خودشون بدن و به این ترتیب، ترکیب جمعیتی رو به نفع خودشون تغییر بدن.

اتهامات و پروپاگاندا

شیعیان افغانستان، به خصوص هزاره ها، همیشه هدف اتهامات و پروپاگاندا هم بودن. یکی از رایج ترین اتهامات، جاسوسی برای ایران یا مزدوری برای این کشور بوده. این اتهامات، نه تنها باعث شده اون ها تحت فشار شدید قرار بگیرن، بلکه مانع مسلح شدن و دفاع از خودشون در برابر گروه های تروریستی هم شده. مثلاً، در حالی که طالبان به انواع سلاح های سنگین مجهز بودن، مقامات دولتی مانع مسلح شدن نیروهای مقاومت مردمی شیعه میشدن و حتی فرماندهان اون ها رو بازداشت می کردن.

تلاش برای پشتون سازی و حذف زبان فارسی هم یکی دیگه از چالش های شیعیانه. چون بیشتر شیعیان افغانستان فارسی زبان هستن، این سیاست ها مستقیماً اون ها رو هدف قرار می ده. تو برخی کتاب های بازنگری شده، درصد جمعیت اقوام شیعه مذهب کاهش داده شده و این نشون می ده که این کارها چقدر حساب شده و هدفمنده.

اقلیت های مذهبی غیرمسلمان

در کنار اسلام، افغانستان تاریخی طولانی از همزیستی با ادیان دیگه هم داشته، هرچند که امروزه تعداد پیروان این ادیان به شدت کم شده. اون ها اقلیت های بسیار کوچکی رو تشکیل می دن و با چالش های جدی روبه رو هستن.

سیک ها

سیک ها از دیرباز تو افغانستان حضور داشتن، مخصوصاً تو شهرهای بزرگ مثل کابل، قندهار و جلال آباد. اون ها بیشتر به خاطر کسب وکارشون و تجارت تو این شهرها شناخته میشدن. دین سیک که تو قرن ۱۵ میلادی تو هند پایه گذاری شد، تلاش می کنه اصول مشترکی بین اسلام و هندوگرایی پیدا کنه. سیک ها به یک خدای واحد باور دارن و کتاب مقدسشون گرانت صاحب هست. اما متأسفانه، تو دهه های اخیر به خاطر جنگ ها، ناامنی ها و فشارهای مذهبی، بیشتر سیک های افغانستان مهاجرت کردن و جمعیت اون ها به شدت کاهش پیدا کرده.

هندوها

هندوها هم مثل سیک ها، جامعه ای با سابقه طولانی تو افغانستان داشتن. اون ها هم بیشتر تو شهرهای بزرگ به تجارت مشغول بودن. اما شرایط مشابه باعث شده که تعداد هندوهای مقیم افغانستان هم مثل سیک ها بسیار کم بشه و خیلی هاشون به هند یا کشورهای دیگه مهاجرت کنن.

مسیحیان

حضور مسیحیان تو افغانستان سابقه تاریخی داره، مثلاً ارامنه و آشوری ها تو گذشته حضور داشتن. اما تو دوران مدرن، تعداد مسیحیان بومی بسیار کمه و بیشتر اون ها همون هایی هستن که تو سال های اخیر به مسیحیت گرویدن. اما آزادی مذهبی تو افغانستان به شدت محدوده و گرویدن به مسیحیت یا تبلیغ اون، جرم محسوب میشه و مجازات های سنگینی داره. به خاطر همین، زندگی برای مسیحیان، حتی برای اون هایی که پنهانی به این دین گرویدن، پر از چالش و خطره.

یهودیان

یهودیان هم زمانی جامعه کوچکی تو افغانستان داشتن، به خصوص تو هرات. اما با گذشت زمان و تشدید ناامنی ها، تقریباً همه اون ها مهاجرت کردن. آخرین یهودی افغانستانی تو سال 2021 از کشور خارج شد و به این ترتیب، حضور جامعه یهودی تو افغانستان به پایان رسید. این اتفاق، نشون دهنده تغییرات عمیق تو ترکیب مذهبی و فرهنگی کشوره.

سایر ادیان و باورها

پیش از اسلام، زرتشتی ها و بودایی ها تو افغانستان حضور پررنگی داشتن. آثاری مثل بت های بامیان، نشون دهنده نفوذ گسترده بودیسم تو این منطقه قبل از اسلامه. امروزه البته هیچ جامعه زرتشتی یا بودایی فعالی تو افغانستان وجود نداره، اما میراث فرهنگی اون ها همچنان بخشی از هویت تاریخی این سرزمینه.

وضعیت آزادی مذهبی و حقوق اقلیت ها در افغانستان

وقتی حرف از آزادی مذهبی میشه، افغانستان یه مورد خاصه. تو قانون اساسی افغانستان، دین اسلام به عنوان دین رسمی کشور به رسمیت شناخته شده و قوانین کشور هم باید بر اساس آموزه های اسلامی باشن. اما این خودش یه چالش بزرگ برای اقلیت های مذهبی غیرمسلمان ایجاد می کنه، چون آزادی های اون ها رو محدود می کنه. گرویدن از اسلام به دین دیگه، جرم محسوب میشه و برای غیرمسلمان ها، امکان ساخت عبادتگاه های جدید یا تبلیغ دینشون تقریباً وجود نداره.

تو ادوار مختلف حکومتی، از پادشاهی گرفته تا جمهوری و حالا حکومت طالبان، وضعیت حقوق مذهبی اقلیت ها، به خصوص غیرمسلمان ها، همیشه مورد نقض قرار گرفته. حکومت طالبان، که بر پایه تفسیر بسیار سخت گیرانه ای از شریعت اسلامی عمل می کنه، آزادی های مذهبی رو به حداقل رسونده. این گروه، با اقلیت های مذهبی نه تنها به رسمیت برخورد نمی کنه، بلکه در مواردی حقوق اولیه اون ها رو هم نقض کرده، مثل کوچ اجباری شیعیان یا محدودیت های شدید برای برگزاری مراسم مذهبی.

جامعه بین الملل و سازمان های حقوق بشری بارها نسبت به وضعیت آزادی مذهبی تو افغانستان ابراز نگرانی کردن. گزارش های این سازمان ها، از نقض سیستماتیک حقوق اقلیت ها، تبعیض و خشونت های هدفمند علیه اون ها حکایت داره. با این حال، با توجه به شرایط داخلی افغانستان و عدم پاسخگویی حکومت فعلی به این گزارش ها، چشم انداز بهبود وضعیت آزادی مذهبی تو این کشور، فعلاً چندان روشن به نظر نمیرسه.

تأثیر مذهب بر جامعه و سیاست افغانستان

مذهب تو افغانستان فقط یه سری باورهای شخصی نیست؛ ریشه هاش تا اعماق جامعه و سیاست این کشور نفوذ کرده.

نقش و نفوذ علما و رهبران مذهبی

علما و رهبران مذهبی، چه شیعه و چه سنی، تو افغانستان همیشه نقش فوق العاده مهمی تو حیات سیاسی و اجتماعی داشتن. اون ها مرجع دینی مردم هستن و حرفشون تو مسائل مختلف، از زندگی روزمره گرفته تا تصمیمات کلان سیاسی، وزن زیادی داره. تو دوره های جنگ و بحران، همین علما بودن که مردم رو برای جهاد و مقاومت بسیج می کردن. تو صلح هم، نقش راهبردی تو حل و فصل منازعات اجتماعی و داوری بین مردم ایفا می کنن. حکومت طالبان خودش نمونه بارزی از یک نظام بر پایه ایدئولوژی مذهبی هست که علما تو اون، حرف اول و آخر رو می زنن.

تأثیر مذهب بر فرهنگ، سنت ها و سبک زندگی

مذهب، زندگی مردم افغانستان رو از هر جنبه ای شکل داده. از ازدواج و مراسم ترحیم گرفته تا جشن ها و اعیاد مذهبی مثل عید فطر و عید قربان، همه تحت تأثیر آموزه های اسلامی اند. حتی نوع پوشش، غذا، و آداب معاشرت هم ریشه های عمیقی تو باورهای مذهبی دارن. مثلاً، مهمان نوازی، کمک به نیازمندان و احترام به بزرگ ترها، همگی از ارزش های اسلامی محسوب میشن که تو فرهنگ مردم افغانستان ریشه دوانده اند.

چالش ها و فرصت های همزیستی

همزیستی بین مذاهب مختلف تو افغانستان، یه شمشیر دو لبه بوده. از یه طرف، همیشه دوره هایی از صلح و آرامش نسبی وجود داشته که مردم با مذاهب مختلف، در کنار هم زندگی کردن. اما از طرف دیگه، تفاوت های مذهبی گاهی اوقات بهانه ای برای تفرقه و خشونت شده، مخصوصاً وقتی پای سیاست و قدرت به میون اومده.

با وجود همه این چالش ها، ظرفیت هایی برای همزیستی مسالمت آمیز هم وجود داره. فهم متقابل، احترام به تفاوت ها و تمرکز بر نقاط مشترک، می تونه راه رو برای آینده ای بهتر باز کنه. البته این اتفاق نیاز به تلاش جمعی داره، هم از طرف رهبران مذهبی و سیاسی، و هم از طرف خود مردم.

نتیجه گیری

به طور خلاصه، مذهب مردم افغانستان در وهله اول اسلامه که در اون اهل سنت حنفی اکثریت مطلق رو دارن و اهل تشیع هم با درصد کمتری، ولی حضوری مهم، در جایگاه دوم هستن. در کنار این ها، اقلیت های مذهبی غیرمسلمان هم حضور داشتن که متأسفانه تو دهه های اخیر به خاطر جنگ و ناامنی و فشارهای مذهبی، تعدادشون به شدت کاهش پیدا کرده و تقریباً از بین رفتن.

وضعیت آزادی مذهبی تو افغانستان، به خصوص برای اقلیت ها، همیشه چالش برانگیز بوده و تو دوران حکومت طالبان، این چالش ها به اوج خودشون رسیدن. با اینکه اسلام تو هر گوشه و کنار زندگی مردم افغانستان دیده میشه و فرهنگ و سیاست رو شکل داده، اما چالش های همزیستی و تبعیض علیه اقلیت ها، به خصوص شیعیان، هنوز هم یه زخم باز تو پیکر این کشوره.

آینده همزیستی مذهبی و حقوق اقلیت ها تو افغانستان، به خیلی چیزها بستگی داره؛ به سیاست های حکومت، به رویکرد علمای دینی، و به مهم تر از همه، به تلاش خود مردم برای ساختن جامعه ای که توش همه با هر باوری، بتونن با احترام و امنیت زندگی کنن. این یه مسیر طولانیه، اما امید هست که با آگاهی بیشتر و تلاش برای تفاهم، زخم های گذشته التیام پیدا کنه و آینده ای روشن تر برای همه مردم افغانستان رقم بخوره.