معرفی قنات های شهر دزفول

قمش ها، تونل های آبی زیرزمینی شگفت انگیز دزفول هستند که برخلاف قنات های معمولی، آب شیرین رود دز را به قلب این شهر باستانی می آوردند. این شاهکارهای مهندسی باستانی، نه تنها منبع زندگی بودند، بلکه در تاریخ پرفراز و نشیب دزفول، نقش پناهگاه را هم ایفا کرده اند و امروز هم به عنوان میراثی ارزشمند، چشم هر بازدیدکننده ای را خیره می کنند.

اگه تا حالا به دزفول سفر کرده باشید، حتماً از دیدن بافت تاریخی و آجریش شگفت زده شدید. این شهر که به شهر آجر ایران معروفه، فقط بناهای روی زمینش دیدنی نیستن. زیر پوست این شهر هم یه عالمه راز و شاهکار معماری آبی پنهان شده که شاید کمتر کسی ازشون خبر داشته باشه. اینجاست که پای قنات ها یا به قول دزفولی ها قمش ها به میون میاد. این سازه های آبی زیرزمینی، یه داستان کاملاً متفاوت و جذاب از هوش و درایت گذشتگان ما رو روایت می کنن. دزفول، شهری که با همه گرمای خوزستان، همیشه با آب و رودخونه دز رفاقت دیرینه ای داشته، تونسته از این نعمت الهی یه جوری استفاده کنه که واقعاً محشره. تو این مقاله، می خوایم یه سفر زیرزمینی به قمش های دزفول داشته باشیم و ببینیم این سازه های باستانی چطور آب رو به زندگی مردم این شهر می رسوندن و چه نقش های دیگه ای تو تاریخش داشتن.

قنات چیست؟ یه تعریف ساده و خودمونی

قبل از اینکه بریم سراغ قمش های دزفول و ببینیم چقدر خاص و متفاوت هستن، بیایید یه کم درباره قنات حرف بزنیم. اصلاً قنات چیه؟ فکر کنید قدیم ها، تو جاهایی که آب لوله کشی و سد و این جور چیزا نبود، مردم چطور آب آشامیدنی و آب برای کشاورزی پیدا می کردن؟ به خصوص تو مناطق خشک و کم آب ایران که بارون کم می بارید و چشمه ها هم دائمی نبودن. اینجا بود که ایده قنات به ذهنشون رسید. قنات یه تونل زیرزمینیه که با یه شیب خیلی ملایم و دقیق، آب های زیرزمینی رو از جاهای پرآب تر (مثل پای کوه ها که آب جمع می شده) جمع می کنه و می فرسته به سمت آبادی ها و مزارع که تو دشت بودن. سر راه این تونل ها هم چاه هایی حفر می کردن که بهشون میله چاه می گفتن تا هم برای حفر قنات تهویه ایجاد بشه و هم تو نقاط مختلف بشه به آب دسترسی داشت. واقعاً یه سیستم هوشمندانه و پیچیده بود که نشون می داد ایرانی ها چقدر تو مهندسی آب باهوش و خلاق بودن. این سیستم هنوزم تو خیلی از نقاط دنیا مایه شگفتیه و به عنوان یکی از میراث های مهندسی باستانی بشر شناخته میشه.

قمش دزفول: یه ابتکار متفاوت و واقعاً شگفت انگیز

حالا که فهمیدیم قنات چیه، وقتشه بریم سراغ پدیده خاص و فوق العاده دزفول: قمش. شاید با شنیدن کلمه قنات و قمش، فکر کنید اینا دو تا اسم برای یه چیزن، ولی نه، یه تفاوت اساسی دارن که حسابی قضیه رو جذاب تر و حیرت انگیزتر می کنه. این تفاوت، هم به شرایط جغرافیایی دزفول برمی گرده و هم به نبوغ مهندس های قدیمی این شهر.

تفاوت قمش و قنات: چرا دزفول قمش داره نه قنات؟

اصلی ترین تفاوت قمش با قنات تو اینه که قنات معمولاً می ره دنبال آب های زیرزمینی؛ یعنی چاه های مادر رو تو کوهستان ها یا دشت ها حفر می کنن تا به سفره های آب زیرزمینی برسن و بعد با حفر تونل های افقی (به اسم کوره قنات)، آب رو با شیب ملایم به سمت روستاها و شهرها میارن تا تو سطح زمین ازش استفاده کنن. اما قمش تو دزفول یه جور دیگه کار می کنه و دقیقاً برعکس این رو انجام می ده! دزفول یه شهریه که نسبت به رودخونه دز، تو یه ارتفاع بالاتر قرار گرفته و آب خروشان رودخونه از پایین دست و کنار شهر رد می شه. حالا فکرشو بکنید، چطور می شه آب رودخونه رو بدون پمپ و تکنولوژی مدرن و با امکانات محدود اون زمان، به قلب شهر که مرتفع تره، آورد؟

اینجا بود که اجداد باهوش دزفولی دست به کار شدن و قمش رو ساختن. قمش، آب رو از رودخونه دز می گیره! یعنی چی؟ یعنی یه سری تونل بزرگ و عریض زیر شهر حفر کردن که آب رودخونه رو از یه نقطه بالادست رود (یعنی بالاتر از شهر و جایی که آب از ارتفاع مناسبی وارد این تونل ها بشه) وارد این کانال های زیرزمینی می کنن و با یه شیب خیلی دقیق و حساب شده، آب رو می فرستن به عمق زمین و زیر محله های دزفول تا تو نقاط مختلف شهر بهش دسترسی داشته باشن. این دقیقاً برعکسه قناته؛ قنات آب زیرزمینی رو میاره بالا، قمش آب رودخونه رو از سطح (و بعد از یه نقطه ورودی مناسب) می بره پایین و زیر شهر توزیع می کنه! این یعنی یه شاهکار مهندسی که شاید مشابهش رو تو جاهای دیگه ایران کمتر بشه پیدا کرد. تو شوشتر هم یه چیزی شبیه به این رو دارن که بهش سفته می گن، ولی ابعاد و ویژگی های قمش های دزفول اون ها رو منحصر به فرد می کنه.

مهندسی خیره کننده قمش ها: چطور آب رود دز به قلب شهر رسید؟

واقعاً آدم از فکر کردن به این مهندسی حیرت می کنه. مقنی ها، که استادکاران حفر قمش بودن، تونل هایی رو تو بستر سنگی و شیب دار حفر می کردن. اون ها دانش هیدرولیکی بومی بی نظیری داشتن و می دونستن چطور شیب تونل رو طوری تنظیم کنن که آب رودخونه دز، از بالادست رود، وارد این کانال های زیرزمینی بشه و با جریان خودش به جاهای مختلف شهر برسه. این کار نیاز به دقت بی نهایت و تجربه بالا داشت، چون کوچک ترین اشتباه تو شیب، می تونست کل پروژه رو به باد بده و آب یا جریان پیدا نمی کرد یا با فشار زیاد همه چی رو خراب می کرد. این یعنی درک عمیق از هیدرولیک و ژئولوژی منطقه بدون هیچ ابزار پیشرفته ای. انگار که طبیعت رو رام کردن تا بهشون خدمت کنه و این شاهکار آبی رو زیر شهر دزفول خلق کردن.

تاریخچه قمش های دزفول: میراثی چند هزار ساله

قصه قمش ها تو دزفول، قصه یه روز و دو روز نیست. اینا ریشه شون خیلی عمیقه، دقیقاً مثل خود شهر دزفول. این سازه ها، بخشی جدانشدنی از هویت و تاریخ این شهر آجری هستن.

قدمت قمش دزفول: از ساسانیان تا امروز

می گن قدمت قمش ها تو دزفول برمی گرده به دوران ساسانی، یعنی حتی قبل از اسلام. بعضی کارشناسان تاریخ ساختشون رو به دوره صفویه نسبت می دن، ولی شواهد تاریخی نشون می ده که قمش های خیلی قدیمی تری هم تو این شهر وجود داشته. تو کتاب های تاریخی قرون سوم و چهارم هجری هم به وجود این قمش ها اشاره شده که نشون دهنده اهمیت و قدمت خیلی زیاد این سازه هاست. این یعنی دزفول همیشه با این سیستم های آبی عجین بوده و زندگی بدون قمش ها تقریباً غیرممکن به نظر می رسیده.

جالبه بدونید این شیوه آب رسانی تا همین شصت هفتاد سال پیش هم تو دزفول خیلی رواج داشته و شغل مقنی گری از مهم ترین و پردرآمدترین کارها بوده. مقنی ها کسانی بودن که این تونل های زیرزمینی رو حفر می کردن، نگهشون می داشتن و تعمیراتشون رو انجام می دادن. اونا واقعاً قهرمانان گمنام آبرسانی محسوب می شدن که با دانش و تجربه بومی خودشون، حیات رو به شهر می آوردن. متأسفانه خیلی از این قمش ها در طول زمان و به خاطر شهرسازی، تغییرات اقلیمی و کم توجهی، مسدود یا تخریب شدن، ولی بازمانده هاشون نشون می ده چه عظمت و دقتی تو ساختشون به کار رفته بوده و چقدر این سازه ها برای زندگی مردم حیاتی بودن.

نقش و اهمیت قمش ها در زندگی دزفولیان قدیم

قصه قمش ها فقط آبرسانی نبوده، خیلی فراتر از این حرفاست. این کانال ها، رگ های حیاتی دزفول قدیم بودن و نقش های متعددی رو تو زندگی مردم ایفا می کردن:

• تامین آب: مهم ترین کارشون، تامین آب شرب مردم، آب مصارف خانگی و حتی آبیاری نخلستان ها و زمین های کشاورزی شهر از همین قمش ها بود. آب رودخانه دز شیرین و باکیفیت بود، برای همین مستقیم وارد چرخه مصرف می شد. یه سیستم هوشمندانه تقسیم آب هم داشتن که آب رو به عدالت بین محله ها و زمین های مختلف پخش می کرد.
• مخفیگاه امن: شاید باورتون نشه، اما تو سال های سخت جنگ تحمیلی ایران و عراق، وقتی موشک باران بود و شهر هر لحظه در خطر، همین قمش ها و سربطاق ها (همون ورودی های قمش ها) پناهگاه مردم دزفول بودن. مردم برای در امان موندن از موشک های رژیم بعث، تو این فضاهای خنک و امن زیرزمینی پناه می گرفتن و زندگی تو اون شرایط سخت رو دوام می آوردن. واقعاً یه جور کاربرد نوین و انسانی برای یه سازه باستانی و یه نماد از مقاومت مردم این شهر.
• سرداب طبیعی: دزفول تابستون های خیلی خیلی گرمی داره و دمای هوا گاهی از ۵۰ درجه هم بالاتر می ره. تو این گرما، قمش ها مثل یه یخچال طبیعی و یه سیستم تهویه مطبوع عمل می کردن. هوای خنک و مرطوب داخلشون باعث می شد ازشون به عنوان سرداب استفاده کنن و تو این فضاها استراحت کنن یا مواد غذایی و محصولاتی که نیاز به خنکی داشتن رو نگهداری کنن. فکرش رو بکنید، یه سیستم خنک کننده کاملاً طبیعی مال هزاران سال پیش!

این همه قابلیت نشون می ده قمش ها چقدر تو زندگی مردم دزفول نقش پررنگ و حیاتی داشتن و چطور بخشی جدایی ناپذیر از فرهنگ و سبک زندگی دزفولی ها محسوب می شدن.

معرفی قمش های شهر دزفول: از نام ها تا تنها قمش قابل بازدید

دزفول تو گذشته پر از قمش های مختلف بوده که هر کدوم داستان خودشون رو داشتن و به محله های خاصی آب می رسوندن. اما الان فقط یه دونه ازشون برای بازدید عموم بازسازی شده که واقعاً دیدنیه و پیشنهاد می کنم حتماً ازش بازدید کنید.

نام های قمش های تاریخی دزفول

تو گذشته دزفول قمش های زیادی داشتیم که هر کدوم به یه محله یا یه خانواده معروف بودن و سیستم آبرسانی خودشون رو داشتن. اسم هایی مثل قمش چوقابافان (که الان تنها قمش قابل بازدیده و شهرت زیادی داره)، قمش عاملی، قمش جیحون، قمش سرکنده، قمش آقامیر و قمش بوعلا. متاسفانه همونطور که قبلاً گفتم، بیشتر اینا تو این صد سال اخیر به دلیل ساخت وساز، توسعه شهری و بی توجهی، از بین رفتن یا مسدود شدن و دیگه قابل دسترسی نیستن. اما همین که یکی از اون ها باقی مونده و بازسازی شده، خودش غنیمته.

قمش چوقابافان (قمش مؤمنان): نگین قنات های دزفول

اگه خواستید دزفول رو از یه زاویه متفاوت ببینید و تو یه فضای خاص و رمزآلود قدم بزنید، حتماً برید سراغ قمش چوقابافان. این قمش یه جورایی نگین قنات های دزفوله و تجربه خیلی خاص و فراموش نشدنی رو بهتون می ده. این قمش به اسم قمش مؤمنان هم شناخته می شه که احتمالاً به خاطر نزدیکی به یه حسینیه یا مسجد به این نام معروف شده.

وجه تسمیه قمش چوقابافان

چرا بهش می گن چوقابافان؟ دو تا روایت اصلی برای این نام گذاری هست که هر دو هم منطقی به نظر می رسن. یکی می گه کنار این قمش یه مسجدی بوده که متولی اش اسمش صادق قلی چوقابافان بوده و این مسجد تو دوران جنگ تحمیلی موشک خورده و عده ای از مردم بی گناه توش شهید شدن. برای همین به احترام ایشون و اون حادثه تلخ، این اسم روی قمش مونده و هنوزم استفاده میشه. روایت دوم هم میگه که تو این منطقه و اطراف قمش، کارگاه های بافت چوقا (یه نوع لباس محلی خاص خوزستان که از پشم شتر بافته می شه) زیاد بوده و به خاطر همین، اسم چوقابافان رو روش گذاشتن. در هر صورت، این اسم به بخشی از تاریخ و فرهنگ دزفول اشاره داره.

سربطاق: دروازه ای به دنیای زیرزمینی

برای ورود به قمش چوقابافان و شروع این ماجراجویی زیرزمینی، باید از یه ورودی به اسم سربطاق عبور کنید. تو گویش محلی دزفول، سربطاق یعنی همون مسیر دسترسی به آب قنات یا قمش که معمولاً پلکانی و شیب داره. این سربطاق یه در چوبی سنتی داره که وقتی ازش رد می شی، وارد یه مسیر پلکانی شیب دار (حدود ۴۵ درجه) می شی که ۷۴ پله داره و می ره به عمق زمین. وقتی وارد می شی و چند قدم پایین می ری، اولین چیزی که حس می کنی، بوی خاص و دلنشین آجر، خاک نم زده و رطوبته. این بو خودش حسابی آدم رو می بره تو دل تاریخ و گذشته های دور. انگار که داری وارد یه دنیای دیگه می شی، دنیایی که هزاران سال زیر زمین پنهون بوده.

شگفتی های معماری و فضای داخلی قمش چوقابافان

وقتی پله ها رو تموم می کنی و به پایین ترین قسمت می رسی، یه فضای جادویی و بی نظیر جلو چشمات باز میشه. اینجاست که می فهمی چرا بهش می گن قنات رنگین کمانی! نورپردازی های رنگی و هنرمندانه ای که انجام دادن، یه فضای خاص و رمزآلود بهش داده که واقعاً دیدنیه و حس و حال عجیبی رو منتقل می کنه. هوا هم اون پایین حسابی خنکه و این خنکی تو گرم ترین روزهای تابستون دزفول هم حس میشه! یه تفاوت دمایی محسوس و دلپذیر با سطح زمین داره که خستگی راه رو از تنت بیرون می کنه و حال آدم رو جا میاره.

این قمش بیشتر از ۵۰ متر از سطح زمین عمق داره و طول کلش با بقیه قمش های متصل بهش که تا رودخونه دز کشیده می شن، حدود ۸۱۰۰ متره. البته الان فقط حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ مترش با زحمت و دقت زیاد بازسازی شده و برای بازدید آماده است تا گردشگران بتونن عظمت این سازه رو از نزدیک ببینن. تو مسیرش هم مجسمه هایی از زن و مرد کوزه به دست گذاشتن که حس و حال زندگی قدیم مردم رو، وقتی برای آب آوردن به قمش می رفتن، به آدم منتقل می کنه. کلی اشیاء قدیمی مثل کاسه و بشقاب و چراغ و کوزه هم تو قسمت های مختلفش هست که اهالی دزفول و دوستداران میراث فرهنگی به این قمش هدیه دادن تا این میراث ارزشمند رو زنده نگه دارن و داستان زندگی نیاکانشون رو روایت کنن.

کاربری های گذشته قمش چوقابافان

همین قمش چوقابافان، برای صدها سال، منبع اصلی تامین آب آشامیدنی و آب مورد نیاز ۱۲۰۰ هکتار زمین کشاورزی منطقه رو تامین می کرده. فکرش رو بکنید، چقدر زندگی و معیشت مردم دزفول به این سازه وابسته بوده. واقعاً شاهکاریه که چطور بدون برق و موتور و پمپ، فقط با درک دقیق از شیب زمین و جریان آب، می تونستن آب رودخونه رو کنترل کنن و به دورترین نقاط شهر و زمین های کشاورزی برسونن. این نشون دهنده یه سیستم آبیاری و آبرسانی بسیار پیشرفته و پایدار در گذشته بوده که امروزه می تونه الگوی خیلی از پروژه های مهندسی باشه.

تجربه بازدید از قمش چوقابافان: راهنمای عملی برای گردشگران

اگه قصد بازدید از این شاهکار معماری و مهندسی رو دارید، چند تا نکته رو یادتون باشه تا تجربه تون بهتر و لذت بخش تر بشه.

آدرس دقیق و مسیر دسترسی

پیدا کردن قمش چوقابافان کار سختی نیست. این قمش تو دزفول، خیابان طالقانی، پشت بقعه سید محمود و درست کنار مسجد و شیدانه امام رضا (ع) قرار داره. یه در چوبی سنتی هم کنار مسجد هست که ورودی قمش محسوب می شه. می تونید از هر کسی تو محله آدرس قمش چوقابافان یا قمش مؤمنان رو بپرسید، حتماً راهنماییتون می کنن. یه جورایی دیگه شده نماد شهر.

بهترین زمان بازدید

با توجه به گرمای زیاد دزفول، بهترین زمان برای بازدید از قمش چوقابافان، نیمه سرد ساله. یعنی از اواخر پاییز تا اوایل بهار. تو این فصل ها، هوا دلپذیرتره و می تونید راحت تر تو شهر بگردید و بعدشم یه تجربه خنک و متفاوت تو قمش داشته باشید. البته هوای داخل قمش همیشه خنکه و فرقی نمی کنه تابستون باشه یا زمستون، ولی مسیر رسیدن بهش تو تابستون می تونه خیلی گرم و طاقت فرسا باشه. پس اگه می خواید نهایت لذت رو از سفرتون ببرید، پاییز و زمستون و اوایل بهار بهترین گزینه ان.

نکات بازدید از قمش

اگه می خواید برید قمش، این نکات رو یادتون باشه تا حسابی بهتون خوش بگذره:

• لباس و کفش مناسب: چون پله های زیادی داره و کمی مسیر شیب داره، حتماً کفش راحت و مناسب پیاده روی بپوشید. لباس راحت هم خیلی کمک می کنه.
• آمادگی برای پله ها: ۷۴ پله کم نیست، پس اگه مشکل زانو یا نفس دارید، مراقب باشید و عجله نکنید. مسیر رو آهسته و با لذت طی کنید.
• لذت بردن از محیط: عجله نکنید! وقتی وارد قمش می شید، یه لحظه توقف کنید و بوی خاص خاک و رطوبت رو عمیقاً حس کنید. به معماری آجرچینیش دقت کنید و فکر کنید چطور این شاهکار رو هزاران سال پیش بدون ابزار پیشرفته ساختن. هر آجر و هر سنگش یه داستان داره.
• عکاسی: فرصت خوبیه برای عکاسی. نورپردازی رنگی محیط رو خیلی خاص کرده و می تونید عکس های واقعاً هنری بگیرید. خاطراتتون از این سفر زیرزمینی ماندگار میشه.

بازدید از قمش چوقابافان، تنها یک سفر تاریخی نیست، بلکه تجربه ای حسی از هوش، مقاومت و زندگی مردم دزفول در طول قرون است.

قمش های دزفول: میراثی نیازمند نگهداری و معرفی

این قمش ها فقط یه سری تونل آب نیستن، اونا بخشی از هویت، تمدن و تاریخ دزفولن. نشون دهنده هوش، تلاش بی وقفه و سازگاری بی نظیر مردمان این سرزمین با محیط هستن. این سازه ها، داستان هزاران سال زندگی، کشاورزی، و حتی مقاومت در برابر دشواری ها رو با خودشون دارن. خیلی مهمه که این شاهکارهای مهندسی آب رو حفظ کنیم، مرمت کنیم و به نسل های بعدی منتقل کنیم تا اونا هم از این نبوغ اجدادی باخبر بشن.

خوشبختانه تو سال های اخیر، اقداماتی برای مرمت و بازسازی همین قمش چوقابافان انجام شده که خیلی ارزشمنده و باید از مسئولین و دلسوزان میراث فرهنگی که برای این کار زحمت کشیدن تشکر کرد. اما برای حفظ بقیه قمش هایی که هنوز شاید آثاری ازشون مونده و معرفی بیشتر این گنجینه به دنیا، نیاز به حمایت و توجه بیشتری داریم. اینا فقط آب نمی آوردن، بلکه داستان زندگی، مقاومت و هویت مردم دزفول رو با خودشون دارن و برای همین باید قدرشون رو بدونیم و بیشتر معرفی شون کنیم تا همه مردم ایران و جهان از وجود چنین شاهکاری باخبر بشن.

نتیجه گیری

دزفول با قمش های بی نظیرش، نشون می ده که ایرانی ها چقدر تو مدیریت آب و مهندسی سازگار با محیط، حرفه ای و نابغه بودن. قمش های دزفول، به خصوص قمش چوقابافان که در حال حاضر قابل بازدیده، یه فرصت عالیه تا از نزدیک این نبوغ رو ببینید و تو دل تاریخ و زیر زمین این شهر باستانی سفر کنید. این تونل های آبی نه تنها رگ های حیاتی شهر در گذشته بودن، بلکه امروز هم نمادی از مقاومت و هویت دزفول محسوب می شن.

اگه اهل سفر و تاریخ و ماجراجویی هستید، حتماً دزفول رو تو لیست سفرتون بذارید و بازدید از این شاهکارهای زیرزمینی رو از دست ندید. قدم زدن تو هوای خنک و مرطوب قمش، دیدن نورپردازی های رنگی و تصور زندگی مردمان گذشته، تجربه ای فراموش نشدنی و پر از حس و حال براتون رقم می زنه. پس آماده بشید برای یه سفر متفاوت به قلب دزفول، شهری که رازهای زیادی زیر زمینش پنهان کرده.

سوالات متداول

قنات های شهر دزفول کدامند؟

تو گذشته دزفول قمش های زیادی مثل قمش چوقابافان، قمش عاملی، قمش جیحون، قمش سرکنده، قمش آقامیر و قمش بوعلا وجود داشتن که الان بیشترشون مسدود شدن.

تنها قمش دزفول که قابل بازدید است کدام است؟

در حال حاضر، تنها قمش دزفول که برای بازدید عموم بازسازی شده و قابل دسترسیه، قمش چوقابافان یا همون قمش مؤمنانه.

قمش دزفول کجاست؟

قمش چوقابافان تو دزفول، خیابان طالقانی، پشت بقعه سید محمود و جنب مسجد امام رضا (ع) قرار داره.

چرا به قمش دزفول قمش چوقابافان گفته می شود؟

این نام گذاری به خاطر وجود متولی مسجد نزدیک قمش (صادق قلی چوقابافان) یا کارگاه های بافت چوقا در اطراف اون بوده که هر دو روایت در بین مردم رایجه.

قدمت قمش دزفول به چه دوره تاریخی بازمی گردد؟

تاریخ شناسان معتقدن که قدمت قمش های دزفول به دوران ساسانیان و حتی پیش از اسلام برمی گرده و ریشه های بسیار عمیقی در تاریخ شهر داره.

تفاوت اصلی قمش با قنات چیست؟

تفاوت اصلی اینه که قنات آب های زیرزمینی رو به سطح زمین میاره، اما قمش های دزفول آب رودخانه دز رو با مهندسی خاصی از بالادست رود، به عمق زمین و زیر شهر هدایت می کنن.