راز موفقیت محمد بن سلمان در عربستان چیست؟

رسول سلیمی: صعود سلمان بن عبدالعزیز به عنوان هفتمین پادشاه پادشاهی عربستان سعودی در سال 2015 با تصمیماتی که در تاریخ پادشاهی بی سابقه بود همراه شد. انتصاب محمد بن سلمان به عنوان وزیر دفاع در سال 2015 و بعداً نامزدی او به عنوان ولیعهد در سال 2017 یک تحول انقلابی در عربستان سعودی ایجاد کرد و در عرض چند ماه، محمد بن سلمان به عنوان حاکم واقعی کشور ظاهر شد. در سال 2022، محمد بن سلمان به عنوان نخست وزیر منصوب شد و امروز او دارای درجه منحصربه فردی از قدرت با کنترل مطلق بر امور مالی، خارجی، دفاعی و نفت است.

چه آنکه پادشاهی عربستان در حال گذار از یک تغییر چندوجهی و بی سابقه است که از زمان تاسیس پادشاهی در سال 1932 دیده نشده است. این تغییرات تاریخی با هدف بازسازی تصویر سنتی عربستان سعودی، تغییر مسیر ژیوپلیتیک خطی گذشته و تبدیل کشور به یک مرکز اقتصادی جهانی جدید با بهره برداری از منابع اقتصادی که تاکنون استفاده نشده در جریان است تا با کاهش وابستگی به مهارت های خارجی از طریق سیاست سعودی سازی بتواند عربستان را متحول کند.

پیش تر محمد بن سلمان گفته بود که قصد دارد عربستان را در میان 30 تا 20 کشور برتر در رتبه بندی جهانی در سیستم آموزشی قرار دهد و هدف گذاری بن سلمان از آنجا اهمیت داشت که جوانان زیر 35 سال 60 درصد از جمعیت 35 میلیونی را تشکیل می دهند. ازاین رو او در سال 2016 چشم انداز سال 2030 عربستان سعودی را تدوین کرد و طرحی بلندپروازانه برای اینده پادشاهی را به نمایش گذاشت که هدف ان ایجاد همکاری بین سیاست داخلی و ماتریس ژیوپلیتیک خارجی است. از این رو عربستان سعودی کنونی نه تنها یکی از سریع ترین اقتصادهای در حال رشد در G20 است، بلکه دارای یکی از بزرگ ترین ذخایر نقدی در جهان است. این کشور اخیراً نیز به بریکس (بزرگ ترین گروه اقتصادهای نوظهور جهان) پیوسته است. اما چگونه ملت عربستان تصور خود را به عنوان یک دولت مدرن بازسازی خواهند کرد و چگونه خود را به بازیگران متعدد جهانی پیوند خواهند داد؟

هرج ومرج و تنش در آغاز راه بن سلمان

بهار عربی ارسال 2010 لرزشی در پایه های ژیوپلیتیک منطقه غرب اسیا ایجاد کرد. با گذشت یک دهه پس از آن قیام، مرحله ای جدید از خونریزی، هرج و مرج، جنگ داخلی، تجدید ارایش استراتژیک و سیاسی و نفوذ بازیگران جدید در منطقه آشکار شد. مداخله عربستان سعودی در بحرین برای نجات سلطنت آن اولین نشانه تقویت مولفه نظامی در سیاست خارجی عربستان سعودی بود. بعداً این روند با مداخله در یمن ادامه یافت. اما دیری نگذشت و پس از به قدرت رسیدن رییس جمهور ترامپ در سال 2017، محمد بن سلمان اظهار داشت که هدف واقعی کشورهای محور مقاومت، تغییر رژیم عربستان سعودی است. از این رو عربستان به سوی غرب چرخش کرد تا از طریق پیمان ابراهیم و سطح بی سابقه ای از حمایت ایالات متحده و اسراییل به عنوان قوی ترین نهاد سیاسی، دیپلماتیک و استراتژیک منطقه ظاهر شود. این در حالی بود که اعراب همسایه عربستان به دلیل فروپاشی سیستم سیاسی موجود از هم جدا شده بودند و فروپاشی شورای امنیت خلیج فارس پس از محاصره قطر در سال 2017 از سوی عربستان سعودی، امارات متحده عربی، بحرین ومصر قریب الوقوع به نظر می رسید.

اما پس از یک دهه سیاست ورزی، عربستان متوجه شد که در حال ازدست دادن نبض سیاست خاورمیانه است. پس از شکست عربستان در برکناری اسد در سوریه، پادشاهی سعودی تصمیم گرفت خود را ازآنجا خارج کند. به همین ترتیب، نتوانست حتی بر مسیر سیاسی لبنان تاثیر بگذارد، زیرا برای حزب الله، عربستان سعودی و اسراییل به یک هدف مشترک تبدیل شدند. به طور مشابه، ماجراجویی نظامی محمد بن سلمان در یمن نیز نتوانست هیچ سود استراتژیکی به دستاورد و سعودی ها متوجه شدند که متحدان نزدیک و دور آنها در کنار آنها نیستند.

اولین تحول: اصلاح سیاست خارجی عربستان و ایران

ازاین رو یک تغییر اساسی در رویکردهای عربستان سعودی در اوایل سال 2021 مورد توجه قرار گرفت و به نظر می رسید که عربستان اشتهای خود را برای پیگیری سیاست های هرج و مرج طلبانه منطقه از دست داده است. از این رو روند معکوس کردن سیاست گذشته قطر با احیای روابط دیپلماتیک با این کشور در ژانویه 2021 اغاز شد. این اقدام عربستان به دنبال اتش بس در یمن و اصلاح روابط با ترکیه همراه شد.

در پیگیری یک مسیر دیپلماتیک جدید باانگیزه ثبات سیاسی و پایداری اقتصادی تحت چشم انداز 2030، تعیین کننده ترین و بزرگ ترین گام تحول آفرین عربستان در قالب بازگرداندن روابط دیپلماتیک با ایران در مارس 2023 پیگیری شد که بسیاری ان را پایان نسخه عربی جنگ سرد ارزیابی کردند. هر دو کشور روابط دیپلماتیک خود را پس از ان قطع کردند که عربستان سعودی شیخ نمر که یک روحانی برجسته شیعه بود را در سال 2016 اعدام کرد و به دنبال آن سفارت عربستان در تهران از سوی تندروها به آتش کشیده شد.

آنچه در این میان اهمیت داشت میانجیگری چین در این توافق بود که نوعی مداخله در قلمرو دیپلماتیک امریکا در منطقه خاورمیانه ارزیابی شد. این رویداد همچنین نشانه ای از ضعف اعتماد بین ایالات متحده و عربستان و نشانه دیگری از آغاز چندقطبی در سیاست جهانی بود. لازم به یادآوری است که بخش های عمده ای از مذاکرات قبلاً تحت نظارت عراق و عمان برگزار شده بود، اما چین صرفاً به عنوان یک بازیگر مناسب در زمان مناسب وارد شد. چه آنکه محمد بن سلمان در مصاحبه اخیرش با فاکس نیوز گفته: روابط آن با ایران در حال پیشرفت است و این کار را برای امنیت و ثبات منطقه ادامه خواهد داد.

دومین تحول: روابط سیاسی عربستان با اسراییل

اگر توافق ایران و عربستان سعودی چشم انداز ژیوپلیتیک جدید در منطقه بود، زمزمه های دیپلماتیک در مورد عادی سازی روابط دیپلماتیک اسراییل و عربستان سعودی، می تواند یک رویداد مهم دیگر در تاریخ سیاسی منطقه باشد. به گفته محمد بن سلمان، اگر بایدن موفق شود این توافق را ممکن کند، این بزرگ ترین رویداد جهانی از زمان پایان جنگ سرد خواهد بود. چه آنکه در حال حاضر، جنگ اسراییل و حماس هرگونه نزدیکی اسراییل و عربستان سعودی را قطع کرده است. اما گزارش هایی وجود دارد که عربستان سعودی به دنبال امتیاز عمده ای از ایالات متحده و اسراییل برای به رسمیت شناختن اسراییل است. این کشور خواهان توافق ناتو با امریکا برای تامین تجهیزات دفاعی پیشرفته به عربستان سعودی و کمک های تکنولوژیکی امریکا برای برنامه هسته ای غیرنظامی این کشور است. او همچنین گفته است که داشتن سلاح هسته ای برای عربستان سعودی اجباری خواهد بود درصورتی که ایران هسته ای شود. خواسته او از اسراییل کاهش وضعیت فلسطینیان و ایجاد کشور مستقل فلسطین است. در میان این حدس ها و گمانه زنی ها، عربستان سعودی برای اولین بار سفیر غیرمقیم تشکیلات خودگردان فلسطین در رام الله را منصوب کرد. در همین راستا به زودی یک هییت اسراییلی در اولین سفر عمومی اعلام شده در عربستان سعودی برای شرکت در نشست یونسکو شرکت خواهند کرد.

سومین تحول: روابط تجاری عربستان با هند

آنچه ممکن است چشم انداز ژیوپلیتیک و اقتصادی منطقه را با عربستان سعودی در مرکز توجه قرار دهد، توافق برای ایجاد کریدور هند – خاورمیانه – اروپا (IMEC) است. تصمیم برای راه اندازی این پروژه مگا اتصال در حاشیه اجلاس G20 در دهلی مطرح شد. شرکای IMEC شامل ایالات متحده، هند، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، اتحادیه اروپا، فرانسه، المان و ایتالیا است. این کریدور شامل کریدور شرقی است که اقیانوس هند را به خلیج فارس متصل می کند و کریدور شمالی خلیج فارس را به اروپا متصل می کند. این کریدور شامل راه آهن و شبکه حمل ونقل کشتی به راه آهن مرزی خواهد بود. همچنین از بنادر اردن و اسراییل عبور خواهد کرد. امضای IMEC را می توان به عنوان ظهور یک اقتصاد جدید در سراسر آسیا و اروپا که در آن قدرت های بزرگ اقتصادی و استراتژیک عضو آن هستند، ارزیابی کرد.

بایدن این توافق را تاریخی توصیف کرد درحالی که محمد بن سلمان آن را به عنوان یک رویداد تحول آمیز برای منطقه و اقتصاد جهانی ستود. نتانیاهو بلافاصله پس از امضای این توافق در توییتی نوشت: اسراییل در حال تبدیل شدن به یک تقاطع بزرگ در این کریدور اقتصادی است. این بزرگ ترین پروژه همکاری در تاریخ خاورمیانه است. عربستان سعودی در حال حاضر 20 میلیارد دلار برای این پروژه متعهد شده است. این پروژه همچنین به عنوان یک کاتالیزور در تسریع روند جذب دیپلماتیک بین عربستان سعودی و اسراییل دیده می شود و در صورت هرگونه تاخیر در ادغام دیپلماتیک بین دو کشور، این ادغام اقتصادی راه را برای تعمیق روابط سیاسی و دیپلماتیک هموار می کند.

چهارمین تحول: ایجاد توازن بین امریکا و چین

در دیدار تاریخی بین ملک عبدالعزیز عربستان سعودی و روزولت در سال 1945 حداکثر عرضه نفت پادشاهی به بازار جهانی در ازای حفاظت ایالات متحده از سلطنت عربستان صورت گرفت. روابط ایالات متحده و عربستان سعودی شاهد فراز و نشیب های مختلفی بوده است. هم کمک امریکا به ایران به خاطر برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) و هم پاسخ ان به قیام اعراب، امریکا و عربستان سعودی، آنها را در مسیر برخورد قرار داد و از ان زمان هر دو در چندین موضوع در اهداف متقابل بوده اند. سیاست ترامپ در قبال خلیج فارس کاملاً مخالف سلف خود، اوباما بود.

اولی با عربستان سعودی همراه و با ایران خصومت داشت، درحالی که ترامپ چنین وابستگی نسبت به سلطنت سعودی نداشت. خروج ترامپ از کاخ سفید شاهد مرحله دیگری از رکود در اوراق قرضه عربستان و امریکا بود که می تواند به تمایل عربستان سعودی برای کاهش پیگیری منافع ایالات متحده در منطقه نسبت داده شود. چه آنکه نمی توان فراموش کرد بایدن در انتخابات مقدماتی خود چندین بیانیه خشمگینانه علیه محمد بن سلمان صادر کرد و عربستان سعودی را به خاطر قتل خاشقچی یک کشور منفور دانست.

عربستان سعودی دیگر خود را به عنوان یک بازیگر رده دوم در سیستم بین المللی دوشاخه ای شبیه به گذشته خود تصور نمی کند. عربستان متوجه شده است که ایالات متحده در طول سال ها همچنان منافع قدیمی ترین متحدان خود (عربستان سعودی) را نادیده می گیرد و عدم همگرایی در منافع هر دو کشور وجود دارد. ازاین رو امروز ایالات متحده به عنوان یک شریک امنیتی از نظر عربستان کمتر قابل اعتماد است. در چنین شرایطی به نظر می رسد عربستان با نزدیک شدن به چین درصدد ایجاد توازنی منطقی در سیاست خارجی خود است.

311213