در دوران جنگ مسکو «ام القرای کفر» بود/ چک سفید امضای شوروی به هاشمی رفسنجانی

به گزارش خبرگزاری تیتو به نقل از روزنامه هم میهن ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی با مشکل خرید تسلیحات نظامی پیشرفته به ویژه هواپیماهای جنگنده مواجه شد. محمدرضاشاه پهلوی با خرید سلاح های به روز آمریکایی به ویژه در دوره نیکسون یکی از مهم ترین خریداران سلاح های آمریکایی بود و خرید نظامی ده میلیارد دلاری او از نیکسون در زمان خود بزرگ ترین قرارداد نظامی جهان محسوب می شد و ارتش ایران را به هواپیماها و موشک هایی مجهز کرد که تنها در اختیار ارتش آمریکا بود.

این سلاح ها در جنگ هشت ساله ایران و عراق به کار آمد و به ویژه در سال های نخستین جنگ که هنوز ایران نتوانسته بود انسجام نیروهای دفاعی را ایجاد کند نقش مهمی در واکنش ایران داشت. عمده هواپیماها و تسلیحات بازمانده از زمان پهلوی در دوران جنگ تحمیلی استفاده شد و آسیب دید. با گذشت زمان نیز زرادخانه نظامی ایران نیاز به بازسازی داشت و ایران مترصد فرصتی برای برقراری روابط با یکی از قدرت های بزرگ بود تا بتواند این ضعف را جبران کند و به نظر می رسید تنها گزینه ممکن رابطه با شوروی است.

پیش از انقلاب تا پایان جنگ تحمیلی

شوروی پس از جنگ جهانی دوم از روابط نظامی ایران و بلوک غرب بیمناک بود و به ویژه پس از استقرار موشک های ناتو در ترکیه و بحران موشکی کوبا بین دولت های اتحاد شوروی و ایران در ۱۵ سپتامبر ۱۹۶۲ یادداشت ها درباره عدم واگذاری حق استقرار پایگاه های موشکی دیگر کشورها در خاک ایران مبادله شد. ایران که به عضویت پیمان امنیتی مرکزی سنتو درآمده بود در عین حال تلاش کرد حُسن نیت خود را به شوروی نشان دهد و در قالب یادداشت هایی به مسکو اطمینان داد که اجازه استفاده نظامی از خاک خود علیه شوروی را نخواهد داد.

مجموعه اقدامات شاه در این دوره به توسعه روابط شوروی و ایران در بسیاری از رشته ها از جمله نظامی و فنی منجر شد. شوروی با مشارکت در نوسازی صنعتی ایران در انتقال برخی فناوری های نظامی نیز پیش قدم شد. شوروی در دهه های پایانی عمر خود تلاش داشت با تکیه بر منافع اقتصادی به مشارکت با کشورهای کمترتوسعه یافته بپردازد و اولویت سیاسی صدور انقلاب بولشویکی و زمینه چینی برای انقلاب جهانی را کنار گذاشته بود.

بر همین اساس با تحویل انواع مختلف تانک نفربرهای زره پوش وسایل نقلیه زرهی توپ و هویتزرها سیستم های پدافند هوایی سامانه های ضدتانک تجهیزات مهندسی و تجهیزات ارتباطات رادیویی به ارتش ایران کمک کرد. کارشناسان شوروی برای تعمیر و نگهداری این تکنیک ها در سال ۱۳۵۲ مجتمع کارخانه بابک در نزدیکی تهران را ساختند که تا امروز پایگاه اصلی تعمیر نیروی زمینی ایران است.

در طول ۱۵ سال قبل از انقلاب اسلامی صدها نفر از کارشناسان نظامی شوروی برای بهره برداری این تجهیزات در ایران حضور پیدا کردند و حدود ۵۰۰ کارشناس ایرانی نیز در شوروی آموزش دیدند که البته با جمعیت ۴۵ هزار نفری مستشاران نظامی آمریکایی در همین دوره قابل مقایسه نبود.

پس از وقوع انقلاب در ایران و سرنگونی شاه انتظار می رفت وضعیت رابطه ایران و شوروی تغییر کند اما انقلاب اسلامی با شعار «نه شرقی نه غربی» رابطه با مسکو را نیز پس زد و با وجود آن که ایرانی ها همانند آمریکا با شوروی به ستیزه برنخاستند و در ظاهر روابط دو کشور پابرجا بود اما در جنگ ایران و عراق شوروی بیش ترین حمایت نظامی و تسلیحاتی را از عراق انجام داد و با وجود آن که در نیمه دوم جنگ ایران توانست از سایر کشورهای بلوک شرق سلاح های مورد نیاز خود را تامین کند اما هرگز به صورت مستقیم طرف معامله شوروی نبود و مسکو حاضر نشد روابط نزدیک خود با صدام را فدای سود اقتصادی فروش سلاح به ایران بکند.

اکبر هاشمی رفسنجانی دوشنبه ۸ دی ماه ۱۳۵۹ در گفت وگو با خبرنگاران درباره خرید سلاح های پیشرفته از شوروی گفت: «آن چه که خواست اول ماست این است که هیچ ملتی گرفتار سلاح های پیشرفته که خیلی گران است و آثار تخریبی زیادی هم دارد نشود. اصولاً دل مان می خواهد بیش تر به سلاح های تدافعی مجهز باشیم تا به سلاح های تهاجمی. گاهی ممکن است چیزهایی که انسان نمی خواهد برایش تهیه بشود.»

با این حال ایران هرگز موفق نشد در دوران جنگ تحمیلی به صورت مستقیم از شوروی سلاح خریداری کند. آمریکا و حتی اسرائیل برخلاف شوروی تمایل داشتند در مقابل صدام که در آن دوره محور حمایت از آزادی فلسطین در جهان عرب محسوب می شد و روابط نزدیکی نیز با شوروی داشت از طریق دلالان غیرمستقیم از ایران حمایت تسلیحاتی کنند تا صدام نتواند در این جنگ پیروز شود. ایران از طرق مختلف و با سختی و محدودیت فراوان خریدار سلاح هر دو بلوک شرق و غرب بود که با چند واسطه و از طریق کشورهای اقماری به خواسته های خود دست می یافت.

گورباچف و جمهوری اسلامی ایران

نامه عرفانی و اخلاقی امام خمینی به میخائیل گورباچف آخرین رهبر اتحاد جماهیر که اصلاحات در شوروی را آغاز کرده بود در مسکو به تمایل ایران برای برقراری روابط استراتژیک با شوروی تعبیر شد و بر همین اساس سفر تاریخی آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی رئیس وقت مجلس شورای اسلامی از شوروی برنامه ریزی شد. در جریان سفر شواردنادزه وزیر امور خارجه شوروی که پاسخ سیاسی گورباچف به نامه امام خمینی را به تهران آورده بود مذاکرات در مورد خرید تسلیحاتی ایران از شوروی آغاز شد.

هاشمی رفسنجانی روز هشتم اسفند ۱۳۶۷ در تهران با وزیر خارجه شوروی ملاقات می کند و می نویسد: «شواردنادزه وزیر خارجه شوروی آمد. از پیام امام و ملاقات امام اظهار خشنودی کرد. با این که امام پس از صحبت او جمله نظر من این ها نبود و می خواستم جهانی دیگر را به روی آقای گورباچف باز کنم از جا بلند شده اند و او ناراحت شده ولی بعد با کیفیت پخش خبر راضی شده است.

به طور جدی خواستار تحسین و توسعه روابط و خروج آمریکایی ها از خلیج فارس و حل مسئله افغانستان شد و من هم تایید کردم و پیام گورباچف را در خصوص تاکید بر سفر من به روسیه داد و من هم قبول کردم و گفتم وزرای خارجه وقت سفر را تعیین کنند.»

وزیر وقت امور خارجه شوروی در جریان همین سفر تقاضای جلسه خصوصی کرده بود. رفسنجانی می نویسد: «با حضور دکتر ولایتی و مترجم صحبت کردیم. گفت درباره معاملات تسلیحاتی پس از مراجعت به مسکو به آقای ولایتی جواب مثبت می دهد.»

ایران پس از جنگ ویرانگر با عراق در موقعیت دشواری نه تنها در اقتصاد بلکه در تامین تجهیزات نظامی برای نیروهای مسلح قرار داشت و در حالی که کشورهای غربی از فروش اسلحه به ایران خودداری می کردند شوروی می توانست دریچه جدیدی به روی ایران بگشاید. در پانزدهم فروردین ۱۳۶۸ هاشمی خبر می دهد که علی اکبر ولایتی وزیر وقت امور خارجه از سفر به مسکو بازگشته و به او گزارش این سفر را  داده است: «گورباچف و شواردنادزه خیلی گرم گرفته اند و اعلان آمادگی برای همکاری در امور تسلیحاتی و اقتصادی و سیاسی کرده اند. تصمیم نهایی را موکول به زمان سفر من به شوروی کرده اند. زمان سفر را اواخر خرداد و یا اوایل تیرماه سال جاری مناسب می دانند.»

این سفر بلافاصله پس از درگذشت امام خمینی بنیانگذار جمهوری اسلامی و در حالی که هاشمی رفسنجانی هنوز رئیس مجلس شورای اسلامی بود اتفاق افتاد.

نوبری سفیر ایران در شوروی درباره چگونگی ترتیب سفر هاشمی به مسکو می گوید:

«در زمان سفر رئیس پارلمان وقت به مسکو ایشان به بنده گفتند سفر به مسکو که آن زمان ام القراء کفر نامیده می شد و مردم به خاطر بمب ها و موشک های دوران جنگ مرتب مرگ بر شوروی می گفتند برای ایشان هزینه دارد و لذا یک سفر پارلمانی و تشریفاتی بدون دستاورد جدی ارزش آن هزینه سنگین را ندارد. در آن زمان در شوروی پارلمان نقش صرفاً تشریفاتی داشت و لذا تلاش کردم نفر اول کشور یعنی رهبر و رئیس جمهور شوروی شخصاً میزبان رئیس پارلمان ایران گردد. روس ها تن نمی دادند نهایتاً ایران هم با روس ها همراه شده بود و این نظر سفیر ایران را همه غیرعملی و غیرپروتکلی می دانستند می گفتند این موضع غیرمعمول سفیر ایران نهایتاً موجب کنسل شدن سفر خواهد شد. اما فقط آقای هاشمی شخصاً می دانست که این تلاش و مقاومت سفیر ایران با چه هدفی صورت می گیرد. نهایتاً روس ها متوجه شدند که تا نظر سفیر ایران تامین نشود آقای هاشمی به مسکو نخواهد آمد. بالاخره بعداز یک ماه مقاومت روس ها نظر سفیر ایران را پذیرفتند و شخص گورباچف نفر اول و رهبر ابرقدرت شوروی و کل بلوک شرق میزبان رئیس پارلمان ایران شد که در تاریخ روابط خارجی ایران و جهان استثنائی و بی نظیر است. برعکس آنکه این سفر تشریفاتی شود در این سفر بزرگترین دستاوردها و قراردادهای استراتژیکی نظامی تاریخ روابط خارجی ایران حاصل گردید…. »

اکبر هاشمی رفسنجانی سی ام خردادماه ۱۳۶۸ در صدر هیأتی بلندپایه وارد مسکو شد و در حالی که هیأت رهبری شوروی اطمینان داشت که رفسنجانی رئیس جمهور آینده ایران خواهد بود اتفاق افتاد. این اولین سفر یک مقام عالی رتبه جمهوری اسلامی ایران به اتحاد جماهیر شوروی محسوب می شد.

پیش از عزیمت هاشمی رفسنجانی علی جنتی به عنوان مسئول دفتر او و بهزاد نبوی به عنوان معاون پشتیبانی و لجستیک ستاد فرماندهی کل قوا عازم مسکو شدند و فرماندهان نظامی شوروی به آنان می گویند واگذاری اقلام نظامی یک تصمیم سیاسی است که باید به وسیله مسئولان سیاسی گرفته شود و تا سفر هاشمی رفسنجانی نمی توان تصمیم قطعی در مورد آن گرفت و موضوع تا سفر هاشمی به تعویق می افتد.

سفر هاشمی رفسنجانی به مسکو دو هفته پس از درگذشت امام خمینی اهمیت فوق العاده ای داشت و نشانگر تغییر مهمی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در دوره جدید بود.  هاشمی رفسنجانی در توصیف این سفر نوشته است:

«در کاخ کرملین مورد استقبال گورباچف قرار گرفتیم. برخورد اول گرم و صمیمانه بود. عکاس ها و فیلم برداران عکس و فیلم تهیه کردند. بلافاصله در یکی از سالن های کاخ با حضور جمعی از همراهان من و شخصیت های شوروی مذاکرات رسمی شروع شد. در این مذاکرات صحبت ها کلی و دوستانه و مثبت بود. سپس جلسه را با حضور وزرای خارجه و سفیرمان و مترجمی برای دو طرف خصوصی کردیم. در جلسه خصوصی مذاکرات در مورد مسائل سیاسی فنی اقتصادی و نظامی صریح و صمیمی بود. دو جلسه مجموعاً دو ساعت طول کشید و دو طرف راضی بودند.»

هاشمی رفسنجانی در این جلسات خصوصی ضمن پذیرش روابط راهبردی میان جمهوری اسلامی ایران و اتحاد جماهیر شوروی درخواست خرید تسلیحاتی بزرگی را به گورباچف ارائه می دهد که گورباچف امکان چنین امری را به تصمیم دفتر سیاسی حزب کمونیست موکول می کند. ناصر نوبری سفیر ایران در شوروی در فاصله سال های ۱۳۶۵ تا ۱۳۶۹ درباره نتیجه درخواست هاشمی از گورباچف می گوید:

«در جلسه خصوصی بین گورباچف و هاشمی که من هم حضور داشتم گورباچف گفت امروز صبح جلسه پولیت بورو [دفتر سیاسی حزب کمونیست] بود آنجا تصویب کردم آنچه شما بخواهید از تسلیحات نظامی در اختیار شما بگذاریم. ورقه سفیدی را نشان داد که پایین آن امضای تمام ۱۳ عضو پولیت بورو بود؛ گفت از همه امضا گرفتم شما فقط در جای خالی بالا بنویسید چه چیزی می خواهید؟ من و آقای هاشمی به هم نگاه کردیم هاشمی گفت چی بگوییم گفتم وقت بگیرید تا فردا جواب بدهیم. شب هیأت ایرانی ریخته بود به هم حتی اعضای هیأت نظامی هم نمی دانستند چه اقلام روسی ای سفارش بدهند. طوری شد که فردا وقتی با گورباچف جلسه خصوصی گذاشتیم لیست درخواست های ما را که می دید می گفت این که قدیمی است الان نام آخرین مدل این است و… لیست را اصلاح می کرد. بزرگ ترین قرارداد نظامی تاریخ ایران با رقمی بالغ بر ۱۰ میلیارد دلار در این سفر امضا شد. ما توانستیم آخرین تکنولوژی روسی مثل سوخوی ۲۴ میگ ۲۹ و…  برای اولین بار برای کشور زیردریایی بگیریم.»

موافقت دفتر سیاسی حزب کمونیست با انتقال این تسلیحات نظامی به ایران بدون شک نتیجه توافق سیاسی میان تهران و مسکو بوده که هاشمی رفسنجانی حامل آن بوده است.

علی جنتی که خودش نیز در این سفر حضور داشت در کتاب خاطرات خود گفته است:

«مذاکرات خیلی خوبی در مسکو صورت گرفت. بخشی از مذاکرات خصوصی بود که فقط جناب آقای ولایتی و سفیر ما در مسکو حضور داشتند. این مذاکره بیش تر روی همکاری های نظامی صورت گرفته بود. بعدها جناب آقای هاشمی از این ملاقات اظهار رضایت کرد و فرمود که همه آن چه ما می خواستیم در این سفر تأمین شد. البته بعدها هم خبرگزاری ها روی حدسی که خودشان داشتند اعلام می کردند که قرار است شوروی به ایران میگ ۲۹ و تانک های تی ۷۲ بدهد.»

و پیشرفته ترین تسلیحات استراتژیکی شوروی اعم از هواپیماهای جنگی سوخو و میگ زیردریایی موشک و تانک در اختیار ایران قرار گرفت. در این جلسه سری گورباچف یک برگه سفید با امضا آورد و گفت بالای این برگه سفید اما زیر آن ۱۲ امضای اعضای دفتر سیاسی شوروی است. وی خطاب به مرحوم هاشمی گفت؛ شما هر تسلیحاتی بخواهید و بنویسید ما در اختیار شما قرار خواهیم داد در مقابل هم از ایران خواستند به شوروی کمک کند تا نیروهایش را از افغانستان خارج کند. تا به امروز نیز مهم ترین و بالاترین تامین تسلیحاتی از بعد از انقلاب برای کشورمان همان معامله بود.

در این سفر همچنین سندی با عنوان سند مودت هم بین دو کشور امضا شد و براساس تجارب تاریخی قشون کشی روس ها به ایران بندی در آن گنجانده شد مبنی بر این که هر اختلافی بین دو کشور ایجاد شود باید از راه های مسالمت آمیز و مذاکره حل و فصل شود و از هر نوع لشکرکشی پرهیز شود.  یکی از اسنادی که امضا شد توافقنامه «همکاری با طرف ایرانی در تقویت بینه دفاعی آن» بود و درنتیجه شوروی و ایران چهار موافقتنامه بین دولتی در زمینه همکاری نظامی- فنی به مبلغ ۵.۱ میلیارد دلار منعقد کردند که در پی اجرای آن ها ایران در سال های بعدی به یکی از مهمترین خریداران جنگ افزارهای روسی تبدیل شد.

سامانه پدافند هوایی S-۲۰۰VE (چند مجموعه) جنگنده های MiG-۲۹ بمب افکن های Su-۲۴ بالگردهای Mi-۱۷ سه زیردریایی جدید دیزلی کلاس کیلو  وارشاویانکا نفربرهای زره پوش و همچنین تانک ها و غیره به ایران ارسال شد. هاشمی در خاطرات روزنگار خود در این باره نوشته است:

«بعد از استحمام و صبحانه به سالن مخصوص مصاحبه ها رفتیم و با خبرنگاران خارجی و داخلی مصاحبه انجام شد. روس ها از من خواسته بودند در مورد توافق در تسلیحات چیزی نگویم؛ گویا از سوی غربی ها در این جهت تحت فشارند. از آن جا برای امضای توافق ها به کرملین رفتیم. با مراسم خاصی من و آقای گورباچف [صدر هیأت رئیسه اتحاد جماهیر شوروی] دو سند را و آقایان [محمدجواد] ایروانی [وزیر امور اقتصادی و دارایی] و آقای لئوف کاتاشف [وزیر روابط اقتصاد خارجی شوروی] [و آقای ان اس کناریف وزیر راه اتحاد شوروی] دو سند دیگر را امضا کردیم و امضای سند تسلیحات به عهده آقای [بهزاد] نبوی و آقای کاتاشف بود که به خاطر اختلاف نظرشان آماده نبود؛ با تاکید من و گورباچف رفتند آماده کردند و در فرودگاه امضا نمودند. مراسم خداحافظی با گورباچف را در [سالن سنت جرج] کاخ کرملین انجام دادیم.»

ناصر نوبری درباره اضافه کردن سامانه های پدافندی S۲۰۰ به این لیست خرید نقل می کند:

«بعد از سفر آقای رفسنجانی به شوروی تیم ایرانی متوجه شد که یکی از مهم ترین اقلامی که برای ایران جنبه استراتژیک داشت در آن سفر ابتیاع نشده بود و آن ضدهوایی S۲۰۰ بود؛ این در حالی است که با توجه به تحرکات آمریکایی ها در خلیج فارس ایران به شدت به این سیستم موشک ضدهوایی پیشرفته آن زمان نیاز داشت. لذا آقای رفسنجانی که در آن مقطع رئیس جمهور شده بودند بنده را به دفترشان خواستند و این موضوع را مطرح کردند چراکه پوشش هوایی کشور در آن زمان با توجه به حضور آمریکا در خلیج فارس و اقداماتش علیه ایران بسیار مهم بود بنابراین آقای رفسنجانی به بنده گفتند من پیامی برای شخص گورباچف می نویسم و این مسئله را مطرح می کنم که هرچه زودتر به ما S۲۰۰ تحویل دهند.

از آن جایی که ماه سپتامبر بود و رهبران و مسئولان شوروی نیز مانند رهبران غرب در این ماه به مرخصی رفته بودند رهبران شوروی نیز برای استراحت به کاخ هایشان در بندر سوچی سفر کرده بودند. من این موضوع را به آقای هاشمی گفتم که اکنون اغلب رهبران شوروی در بندر سوچی در حال تفریح هستند ولی ایشان گفتند که این مسئله خیلی فوری است و باید انجام شود. درنتیجه آقای هاشمی رفسنجانی چون دریافتند که فقط مقامات رده پایین در مسکو بودند به من گفتند که با هواپیمای اختصاصی به بندر سوچی بروم و پیام را به آقای گورباچف بدهم.

من به آقای هاشمی گفتم که این اشخاص رفته اند سوچی در کنار دریای سیاه تفریح کنند تا کار نکنند و الان از آمریکا هم پیام باشد نمی پذیرند اما ایشان گفتند که باید بروی و این مسئله را با آن ها مطرح کنی چون این نیاز فوری ایران است. بعد از تنظیم متن پیام من به صورت تک سرنشین در هواپیمای اختصاصی عازم بندر سوچی شدم و سریع به کمپ آقای گورباچف و شواردنادزه رفتم. هوا هم به شدت گرم و شرجی بود و دوستان با لباس لب آب و بنده با کت و شلوار! خلاصه آقای شواردنادزه وزیرخارجه وقت آمد پیش من و گفت من مامور هستم پیام شما را ببرم برای آقای گورباچف که لب آب هستند.

من هم گفتم که به یک شرط این پیام را می دهم که همین الان پیام را برای ایشان که در حال آبتنی در دریا هستند بخوانی جواب را بگیری و برای من بیاوری. شاید کمتر از یک ساعت من منتظر ماندم و شواردنادزه بازگشت و گفت خبر خوشی دارم و آقای گورباچف گفتند سلام من را به آقای هاشمی برسانید و بگویید که از همین جا دستور می دهیم که سامانه S۲۰۰ را به شما تحویل دهند.

من غروب همان روز به تهران بازگشتم و با آقای هاشمی تماس گرفتم و این خبر را به ایشان دادم که بسیار خوشحال شدند. بعد هم گفتند یک خبر کلی تنظیم کن به رسانه ها بدهیم تا آمریکایی ها متوجه شوند که ما برای روس ها یک پیام مهم داشتیم و جواب مثبت هم گرفتیم تا بعد چارچوب کلی آن را رسانه ای کنیم.»

ادامه روابط تسلیحاتی ایران و روسیه

تحویل این لیست خرید به نوسازی ناوگان نظامی ایران منجر شد و توان دفاعی کشور را بهبود بخشید و بخشی از آن ها برای نخستین بار در اختیار ایران قرار گرفت. ایران پیش از این خریدها دارای زیردریایی نبود و هرچند زیردریایی های خریداری شده اقیانوس پیما بودند و برخلاف انتظار و محاسبه غلط طرف ایرانی در عمق کم خلیج فارس به کار نمی آمد اما به ایران کمک کرد تا زیردریایی بومی خلیج فارس در اندازه های کوچک تر را بسازد و دست کم پس از حضور راهبردی نیروی دریایی در اقیانوس هند و اطلس بتواند از این زیردریایی ها در آب های دورتر استفاده کند.

هاشمی رفسنجانی در خاطرات ۱۱ اسفند ۱۳۷۸ خود ضمن شرح سفر به استان هرمزگان به این زیردریایی ها اشاره کرده و می نویسد:

«به میهمان سرای نیروی دریایی ارتش رفتیم و در مسیر سوالات زیادی از [آقای فتح الله معین] استاندار [هرمزگان] کردم و پس از ناهار و استراحت و مطالعه گزارش ها برای افتتاح مرکز تعمیرات رده میانی زیردریایی ها هم رفتیم. تیمسار [عباس] محتاج [فرمانده نیروی دریایی ارتش] گزارش جالبی از وضع زیردریایی ها که در دوران سازندگی از شوروی خریده شده و پیشرفت کار و تربیت نیرو و… داد.

در ساحل شهید باهنر مرکز [کارگاه رده میانی زیردریایی] را افتتاح کردم و از بخش های تعمیرگاه بازدیدکردیم و با متخصصان که اکثراً در روسیه آموزش دیده اند مذاکره کردم. شب از بخش های مختلف بندرگاه بازدید کردیم و به میهمان سرا برگشتیم… جراید و گزارش ها را دیدم و خاطرات را نوشتم و سرشام از روی نقشه وضع پایگاه و اسکله ها و بنادر و… را دیدیم.»

عمده این لیست خرید پیش یا پس از فروپاشی شوروی به ایران تحویل شد و تنها بر اثر توافقات روسیه و آمریکا در سال ۱۹۹۵ که به توافق گور و چرنومیردین معروف است این تحویل ها به صورت کامل انجام نشد. با این حال هاشمی رفسنجانی در خاطرات شنبه ۷ مرداد ۱۳۷۴ خود مصادف با همین توافق آمریکا و روسیه نوشته است:

«آقای مهدی صفری سفیرمان در روسیه آمد از سرعت پیشرفت اعتماد و همکاری با روسیه گفت و از اصرار روس ها برای فروختن سیستم پیشرفته ضدموشک اس – ۳۰۰ و از تاثیر زیاد سفر و هیئت همراه گفت.

عصر شورای عالی امنیت ملی جلسه داشت در مورد آذربایجان و مبارزه با ضد انقلاب کردستان و خرید اس – ۳۰۰ از روسیه تصمیم گیری شد. آقای فلاحیان گزارش سفر به روسیه را داد بعد از جلسه به آقای فلاحیان گفتم که مسائل نشریه پیام دانشجو و مدیر کل رشوه گیر مالیاتی را پیگیری کنند. او کمک بیش تر برای اپوزیسیون تاجیکستان خواست.»

به هر حال با روی کارآمدن پوتین در مسکو در سال ۲۰۰۰ مسکو توافقات گور و چرنومیردین را فسخ کرد و همکاری نظامی و فنی تهران و مسکو از سر گرفته شد.

در سال های ابتدایی قرن ۲۱ روسیه بالگردهای نظامی حمل و نقل Mi-۱۷ وهواپیمای جنگنده Su-۲۵ سیستم دفاع هوایی Tor-M۱ را به ایران تحویل داد که هدف آن پوشش هوایی مهم ترین واحدهای دولتی و نظامی به خصوص نیروگاه هسته ای بوشهر و مراکز هسته ای تهران اصفهان و نطنز بود. طی سال های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۷ روسیه با حدود ۸۵ درصد کل واردات نظامی به تحویل دهنده اصلی سلاح به ایران تبدیل شد.

حجم کل این تحویلات به حدود ۲ میلیارد دلار رسید. در سال ۲۰۰۷ قرارداد برای فروش سیستم های پدافند هوایی S-۳۰۰ به امضا رسید. اجرای این قرارداد با مشکلات روبه رو شد و در سال ۲۰۱۶ اجرای این قرارداد ۱ میلیارد دلاری توسط مسکو به پایان رسید.

۲۰۱۲ تا ۲۰۱۵ دوره دشوار در تاریخ ایران بود که تحت تحریم های شدید اتحادیه اروپا آمریکا و دیگر کشورها به علت برنامه هسته ای آن قرار گرفت. در زمینه همکاری نظامی و فنی ممنوعیت ها مطابق با قطعنامه ۱۹۲۹ شورای امنیت سازمان ملل پذیرفته شده در سال ۲۰۱۰ وجود داشت. برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) که در ژوئیه ۲۰۱۵ به تصویب رسید تحریم ها علیه ایران را لغو کرد که توسط قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت در روز ۲۰ ژوئیه تایید گردید.

این قطعنامه ممنوعیت خرید سلاح های سنگین تا ۱۸ اکتبر سال ۲۰۲۰ و موشک ها تا سال ۲۰۲۳ را اعمال کرد. این سند بین المللی اجازه نمی دهد که ایران بدون اجازه قبلی شورای امنیت سازمان ملل سلاح های سنگین (تانک ها وسایل نقلیه زرهی هواپیماهای جنگی و بالگردها توپخانه کالیبر ۱۰۰ میلی متری و بالاتر و غیره) را خریداری کند. 

در حال حاضر ایران ضمن برآورده کردن خواست های برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ هنوز برای ایجاد شرایط جهت واردات اسلحه و تجهیزات نظامی پس از لغو ممنوعیت ها تلاش می کند. برای مثال در سال ۲۰۱۶ حسین دهقان وزیر دفاع ایران از مسکو دیدن کرد و درباره ازسرگیری همکاری نظامی- فنی در مقیاس گسترده مذاکره نمود. ایران مایل بود تجهیزات نظامی روسی به مبلغ حداقل ۸ میلیارد دلار خریداری کند.

ایران مایل است هواپیماهای جنگنده Su-۳۰SM سو-۳۵ هواپیماهای جنگی یاک — ۱۳۰ بالگردهای جنگی Mi-۸ و Mi-۱۷ تانک های T-۹۰ سامانه ضد کشتی ساحل پرتاب باستیون Bastion مجهز به موشک های مافوق صوت یاخونت کشتی های سطحی کلاس ناوچه زیردریایی های دیزل الکتریکی و تعدادی از انواع دیگر تجهیزات نظامی را خریداری کند.

در سال های اخیر اخباری مبنی بر سفارش جنگنده سوخو ۳۵ توسط ایران شنیده شده و برخی اخبار غیررسمی از اعزام خلبانان ایرانی به روسیه برای آموزش پرواز با این جنگنده های نسل پنجم خبر داده اند که هنوز قابل تایید نیست. با این حال می توان انتظار داشت روس ها مانند وعده های پیشین خود هرچند با تاخیر و با کسب امتیازات متعدد در نهایت این جنگنده ها را در اختیار ایران قرار دهند.

۲۵۹