تامین خواسته یعنی چه

تامین خواسته یعنی وقتی کسی از شما طلبی دارد یا می خواهد چیزی را از شما مطالبه کند، برای اینکه مطمئن شود بعداً می تواند حقش را بگیرد، از دادگاه می خواهد که قبل از اینکه حکم نهایی صادر شود، اموال شما را توقیف کند. اینجوری دست بدهکار بسته می ماند و نمی تواند اموالش را جابجا یا پنهان کند.

شاید تا به حال اسم تامین خواسته به گوشتان خورده باشد، یا شاید هم خدای نکرده درگیر پرونده ای شده باشید که نیاز به دانستن این مفهوم حقوقی داشته باشید. وقتی حرف از دعواهای حقوقی و دادگاه و بده بستان مالی می افتد، یکی از بزرگترین نگرانی های طلبکارها این است که مبادا تا قبل از اینکه حکم نهایی صادر شود و بتوانند طلبشان را بگیرند، بدهکار دست به کار شود و اموالش را از دسترس خارج کند. مثلاً خانه اش را بفروشد، ماشینش را به نام کس دیگری بزند یا پول هایش را از حساب بانکی خارج کند. خب در این شرایط، حق طرف واقعاً ضایع می شود و شاید نتواند به حقش برسد.

اینجاست که تامین خواسته مثل یک ناجی عمل می کند! این یک راهکار قانونی است که به طلبکار (خواهان) این اجازه را می دهد تا با یک درخواست ساده به دادگاه، از دادگاه بخواهد که قبل از صدور حکم قطعی، اموال طرف مقابل (خوانده) را توقیف کند. این کار باعث می شود که بدهکار نتواند به راحتی اموالش را جابجا کند و طلبکار هم خیالش راحت می شود که وقتی حکمش صادر شد، می تواند از محل همان اموال توقیف شده، حقش را بگیرد. پس این یک جور ضمانت است برای اینکه حق کسی پایمال نشود. در این مقاله می خواهیم خیلی خودمانی و ساده، از سیر تا پیاز تامین خواسته را با هم بررسی کنیم تا هیچ سوال بی جوابی برایتان باقی نماند.

تامین خواسته چیست؟ ریشه یابی یک مفهوم حقوقی کاربردی

بیایید از اول شروع کنیم. واژه تامین یعنی ایمن کردن، حفظ کردن، یا به اصطلاح، امن کردن یک چیز. حالا وقتی این واژه کنار خواسته قرار می گیرد، معنای حقوقی پیدا می کند. در عالم حقوق، تامین خواسته یک جور تدبیر احتیاطی است. یعنی چی؟ یعنی یک اقدام پیشگیرانه!

تصور کنید شما از کسی طلب دارید، مثلاً ۱۰۰ میلیون تومان. می روید دادگاه و دادخواست می دهید. اما خب، رسیدگی به پرونده زمان بر است. ممکن است ماه ها یا حتی سال ها طول بکشد تا حکم نهایی صادر شود. در این مدت، اگر آن شخص (خوانده) بداند که قرار است محکوم شود، شاید شروع کند به فروختن یا انتقال دادن اموالش به نام دیگران. اینجاست که شما به عنوان خواهان (طلبکار) می مانید و یک حکم که دستتان را به جایی بند نمی کند!

قانون برای جلوگیری از همین اتفاق ناخوشایند، راهکار تامین خواسته را گذاشته. با این کار، شما می توانید از دادگاه بخواهید که همین الان، پیش از صدور حکم، عین مال مورد ادعای شما (مثلاً اگر دعوا بر سر یک ماشین خاص است، همان ماشین) یا معادل ارزش آن مال (مثلاً ۱۰۰ میلیون تومان وجه نقد یا اموالی به همین ارزش) را از دارایی های خوانده توقیف کند.

مبانی قانونی این موضوع هم در ماده ۱۰۸ قانون آیین دادرسی مدنی و مواد بعدی آن گنجانده شده است. این ماده به خواهان اجازه می دهد که با رعایت شرایطی، از دادگاه درخواست تامین خواسته کند. هدف اصلی این کار این است که خدای ناکرده اموال خوانده تضییع نشود، یعنی از بین نرود یا تفریط نشود، یعنی حیف و میل نگردد. به این ترتیب، اجرای حکمی که در آینده صادر می شود، تضمین می شود. مهم است بدانید که تامین خواسته یک درخواست است و نتیجه اش صدور یک قرار است، نه حکم. قرار با حکم فرق دارد و معمولاً جنبه موقتی و فوری دارد.

تامین خواسته و تامین دلیل: تفاوت های کلیدی که باید بدانید

این دو واژه، تامین خواسته و تامین دلیل خیلی وقت ها با هم اشتباه گرفته می شوند، اما کلی با هم فرق دارند. بیایید با یک مثال ساده فرقشان را بفهمیم:

فرض کنید ماشین شما در یک تصادف خسارت دیده. برای اینکه بتوانید خسارت را از مقصر بگیرید، نیاز به مدرک دارید که نشان بدهد چه خسارتی به ماشینتان وارد شده و هزینه تعمیرش چقدر است. در این شرایط، شما تامین دلیل می کنید. یعنی از دادگاه می خواهید که یک کارشناس بفرستد تا ماشین را ببیند، از آن عکس بگیرد، میزان خسارت را مشخص کند و صورت جلسه کند. این کار باعث می شود دلایل و مدارک شما حفظ شود تا بعداً در دادگاه بتوانید به آن ها استناد کنید.

حالا فرض کنید همان مقصر تصادف، می خواهد ماشینش را بفروشد یا به اسم کس دیگری بزند تا پول تعمیرات ماشین شما را ندهد. در اینجا، شما تامین خواسته می کنید. یعنی از دادگاه می خواهید که همان ماشینی که مقصر است یا اموال دیگری از او را توقیف کند تا نتواند آن ها را جابجا کند و شما هم وقتی حکمتان را گرفتید، بتوانید از محل آن اموال، خسارتتان را جبران کنید.

همانطور که دیدید، هدف و موضوع هر کدام کاملاً متفاوت است. تامین دلیل برای حفظ مدارک و شواهد است، در حالی که تامین خواسته برای حفظ اموال است تا اجرای حکم نهایی را تضمین کند.

ویژگی	تامین خواسته	تامین دلیل
هدف	حفظ اموال برای اجرای حکم نهایی	حفظ و صورت برداری از مدارک و دلایل دعوا
موضوع	مال معین یا معادل آن (مالی)	شواهد، مدارک، محل، شهادت شهود، نظر کارشناس (دلایل)
زمان	قبل، ضمن، یا در جریان دادرسی تا قبل از حکم قطعی	قبل، ضمن، یا در جریان دادرسی
ماهیت دعوا	بیشتر در دعاوی مالی و حقوقی	در دعاوی حقوقی و کیفری
اساس قانونی	مواد ۱۰۸ تا ۱۲۹ ق.آ.د.م	مواد ۱۳۰ تا ۱۳۴ ق.آ.د.م
نیاز به خسارت احتمالی	معمولاً نیاز به تودیع خسارت (مگر در موارد خاص)	معمولاً نیاز به تودیع خسارت ندارد
نتیجه	توقیف اموال	صورت برداری و حفظ دلایل

چه کسانی می توانند درخواست تامین خواسته کنند و چه زمانی؟

خب حالا که فهمیدیم تامین خواسته چیست، سوال این است که چه کسی و چه وقت می تواند چنین درخواستی بدهد؟

چه کسانی؟

فقط خواهان دعوا یا نماینده قانونی اش (مثل وکیلش) می تواند درخواست تامین خواسته را مطرح کند. یعنی اگر شما طلبکار هستید، شما می توانید این کار را انجام دهید، نه هر کس دیگری.

چه زمانی؟

این بخش خیلی مهم است، چون بسته به زمان، مراحل کار کمی متفاوت می شود:

• قبل از طرح دعوای اصلی: شاید از خودتان بپرسید، مگر می شود قبل از اینکه اصلاً دادخواست اصلی را بدهم، اموال کسی را توقیف کنم؟ بله، می شود! اگر خیلی نگرانید که خوانده تا قبل از اینکه شما بتوانید دادخواست اصلی تان را آماده کنید، اموالش را جابجا کند، می توانید اول درخواست تامین خواسته بدهید. اما یک شرط مهم دارد: باید ظرف ۱۰ روز از تاریخ صدور قرار تامین خواسته، دادخواست اصلی تان را هم به دادگاه بدهید. وگرنه اگر این کار را نکنید، قرار تامین خواسته لغو می شود و شما هم کاری از پیش نمی برید.
• همزمان با تقدیم دادخواست اصلی: این رایج ترین روش است. یعنی وقتی دارید دادخواست اصلی تان را تنظیم می کنید و به دادگاه می فرستید، همزمان درخواست تامین خواسته را هم در همان دادخواست یا در یک برگه جداگانه به دادگاه می دهید.
• در جریان رسیدگی به اصل دعوا: اگر دعوایتان شروع شده و دادگاه در حال رسیدگی است، هنوز دیر نشده. شما تا قبل از اینکه حکم قطعی صادر شود (چه در مرحله بدوی، چه واخواهی، چه تجدیدنظر) می توانید درخواست تامین خواسته بدهید. اما یادتان باشد، از دیوان عالی کشور نمی شود این درخواست را کرد، چون دیوان عالی کشور به ماهیت دعوا رسیدگی نمی کند و فقط مسائل شکلی و قانونی را بررسی می کند.

دادگاه صالح برای رسیدگی: دادگاهی که صلاحیت رسیدگی به اصل دعوای شما را دارد، همان دادگاهی است که باید درخواست تامین خواسته را هم به آن بدهید. مثلاً اگر دعوای اصلی شما در دادگاه حقوقی شهر تهران است، درخواست تامین خواسته را هم باید به همان دادگاه بدهید.

شرایط صدور قرار تامین خواسته چیست؟

برای اینکه دادگاه درخواست تامین خواسته شما را قبول کند و دستور توقیف اموال را بدهد، چند تا شرط اساسی وجود دارد که باید رعایت شوند:

۱. درخواست خواهان

اولین و مهمترین شرط این است که شما خودتان به عنوان خواهان (یا وکیلتان) باید درخواست تامین خواسته را بدهید. این درخواست می تواند به صورت کتبی (در برگ دادخواست یا نامه ای جداگانه) یا حتی شفاهی در جلسه ی دادگاه باشد. بدون درخواست شما، دادگاه خودش خودبه خود این کار را انجام نمی دهد.

۲. ذینفع بودن خواهان

شما باید در این دعوا ذینفع باشید. یعنی طلبکار باشید و حقی از شما ضایع شده باشد که دارید آن را مطالبه می کنید. نمی توانید برای حق و حقوق کس دیگری درخواست تامین خواسته بدهید.

۳. مالی و معلوم بودن خواسته

این شرط خیلی مهم است:

• خواسته باید مالی باشد: یعنی بتوان آن را با پول ارزش گذاری کرد. مثلاً مطالبه وجه، ملک، ماشین، سهام و… این ها مالی هستند.
• خواسته نباید غیرمالی باشد: مثلاً برای دعواهایی مثل طلاق، اثبات نسب، تخلیه ملک (اگر فقط بحث تخلیه باشد و نه اجاره بها) یا ابطال سند مالکیت (اگر فقط هدف ابطال سند باشد و نه بازگرداندن ملک)، نمی توان درخواست تامین خواسته کرد. چون این ها ماهیت مالی ندارند و نمی شود برایشان چیزی را توقیف کرد. البته اگر همین دعاوی غیرمالی تبعات مالی هم داشته باشند، مثل مطالبه مهریه در کنار طلاق، برای بخش مالی اش (مهریه) می شود تامین خواسته کرد.
• میزان خواسته باید معلوم باشد یا عین معین باشد:
  • عین معین: یعنی دقیقاً مشخص باشد چه چیزی را می خواهید. مثلاً یک دستگاه خودروی پراید مدل فلان با شماره پلاک فلان یا ملکی به نشانی دقیق فلان. اگر خواسته شما دقیقاً همین مال باشد و هدف هم پس گرفتن همان مال باشد، می توان همان مال را توقیف کرد.
  • کلی و معلوم: اگر خواسته شما عین معین نیست، باید مقدارش معلوم باشد. مثلاً ۵۰۰ کیلوگرم برنج از نوع هاشمی یا ۱۰۰ میلیون تومان وجه نقد. نمی توانید برای چیزهای کلی و نامعلوم مثل اجرت المثل ایام تصرف (که هنوز کارشناسی نشده و مبلغش معلوم نیست) یا مهرالمثل (که هنوز تعیین نشده) درخواست تامین خواسته بدهید. اول باید میزانش مشخص شود.

۴. منجز (قطعی) بودن خواسته

یعنی حقی که شما ادعا می کنید، باید قطعی باشد و به وقوع یا عدم وقوع یک اتفاق در آینده وابسته نباشد. مثلاً اگر بگویید اگر فلان اتفاق بیفتد، ۱۰۰ میلیون تومان به من بدهکار می شود، این خواسته منجز نیست و نمی توانید برایش تامین خواسته بگیرید. حق شما باید همین الان وجود داشته باشد و قابل مطالبه باشد.

نحوه درخواست و مراحل اجرایی قرار تامین خواسته

خب، حالا که با شرایط تامین خواسته آشنا شدیم، بیایید ببینیم چطور باید درخواست بدهیم و این قرار چطور اجرا می شود.

تقدیم درخواست

برای درخواست تامین خواسته، می توانید از برگه های دادخواست استفاده کنید. اگر قبل از دعوای اصلی یا همزمان با آن درخواست می دهید، در همان دادخواست یا ضمائم آن باید ذکر کنید. اگر در جریان رسیدگی به اصل دعواست، می توانید به صورت کتبی (نامه ای جداگانه) یا حتی شفاهی به دادگاه بگویید.

هزینه دادرسی: هزینه این درخواست معادل دعاوی غیرمالی است. یعنی کمتر از هزینه دعاوی مالی است که بر اساس مبلغ خواسته تعیین می شود.

بررسی توسط دادگاه

وقتی درخواست شما به دادگاه می رسد، مدیر دفتر دادگاه موظف است فوراً پرونده را به دست قاضی برساند. دادگاه هم بدون اینکه به خوانده اخطار بدهد و در یک وقت فوق العاده (یعنی خارج از نوبت و خیلی سریع) به درخواست شما رسیدگی می کند. چرا؟ چون هدف اصلی، جلوگیری از جابجایی اموال است و اگر دادگاه بخواهد به خوانده خبر بدهد، ممکن است او فرصت پیدا کند و کار را خراب کند.

اجرای قرار تامین خواسته

اینجا ماجرا کمی جالب می شود:

• اصل بر ابلاغ و سپس اجرا: قاعده کلی این است که اول قرار تامین خواسته به خوانده ابلاغ شود (یعنی به او اطلاع داده شود) و بعد مامور اجرا برای توقیف اموال اقدام کند.
• استثناء: اجرای قبل از ابلاغ (در موارد فوری): اما یک استثنای مهم وجود دارد! اگر دادگاه تشخیص بدهد که تاخیر در اجرا باعث از بین رفتن یا حیف و میل شدن خواسته می شود، می تواند دستور بدهد که قرار تامین خواسته قبل از ابلاغ به خوانده، فوراً اجرا شود. این کار برای جلوگیری از زرنگی های احتمالی خوانده است که ممکن است به محض اطلاع از قرار، اموالش را جابجا کند.

نقش مامور اجرا: بعد از صدور قرار، دادگاه یک مامور اجرا را مامور می کند تا این قرار را عملی کند. مامور اجرا می تواند برای پیدا کردن اموال خوانده، استعلامات لازم را از مراجع مختلف بگیرد. مثلاً:

• از پلیس راهور برای توقیف خودرو.
• از بانک مرکزی برای توقیف حساب های بانکی و موجودی آن ها.
• از سازمان ثبت اسناد و املاک کشور برای توقیف املاک.

مهمترین نکته این است که برای اجرای قرار تامین خواسته، نیازی به صدور اجرائیه نیست. همین که قرار صادر شود، قابل اجراست.

موارد معافیت از سپردن خسارت احتمالی: چه زمانی لازم نیست پول واریز کنید؟

یکی از بخش های مهم و البته کمی پیچیده تامین خواسته، بحث خسارت احتمالی است. حتماً از خودتان می پرسید این دیگر چیست؟

خسارت احتمالی چیست؟
خب، فرض کنید شما درخواست تامین خواسته می کنید و اموال خوانده توقیف می شود. بعداً در جریان رسیدگی، مشخص می شود که شما در ادعایتان برحق نبوده اید و خوانده هیچ بدهی به شما نداشته. در این حالت، اموال خوانده بدون دلیل توقیف شده و ممکن است به او خسارت وارد شده باشد (مثلاً نتوانسته اموالش را بفروشد یا معامله ای را انجام دهد). برای اینکه این خسارت جبران شود، قانونگذار می گوید که خواهان (شما) باید قبل از صدور قرار تامین خواسته، مبلغی را به عنوان خسارت احتمالی به صندوق دادگستری واریز کنید. این مبلغ یک جور سپرده است. اگر بعداً مشخص شد حق با شما نبوده، این پول به خوانده داده می شود تا خسارتش جبران شود. میزان این خسارت را هم دادگاه با توجه به مبلغ خواسته و شرایط پرونده تعیین می کند (بر اساس تبصره ماده ۱۰۸ قانون آیین دادرسی مدنی).

اما خبر خوب این است که در برخی موارد، لازم نیست این خسارت احتمالی را بپردازید! بیایید این موارد را با هم مرور کنیم:

۱. دعاوی مستند به سند رسمی (بند الف ماده ۱۰۸ ق.آ.د.م)

اگر مدرک شما برای اثبات طلبتان یک سند رسمی باشد، نیازی به پرداخت خسارت احتمالی نیست. سند رسمی چیست؟ سندی که در دفاتر اسناد رسمی یا توسط مامورین دولتی در حدود صلاحیتشان تنظیم شده باشد. مثلاً سند وام بانکی، سند رهنی، سند ازدواج برای مهریه و… اما یادتان باشد، سند عادی که در دادگاه اعتبار سند رسمی پیدا کرده (مثل قولنامه عادی که امضایش تایید شده) جزو این موارد محسوب نمی شود و برای آن باید خسارت احتمالی پرداخت کنید.

۲. خواسته در معرض تضییع یا تفریط باشد (بند ب ماده ۱۰۸ ق.آ.د.م)

اگر بتوانید به دادگاه ثابت کنید که خواسته شما (مال مورد مطالبه تان) در خطر از بین رفتن یا حیف و میل شدن است، باز هم نیازی به پرداخت خسارت احتمالی ندارید. مثلاً اگر یک کالا مثل میوه را مطالبه کرده اید که فاسد شدنی است و در حال از بین رفتن است، یا اگر مدرک موثقی دارید که نشان می دهد بدهکار قصد دارد اموالش را همین الان به کسی دیگر منتقل کند تا شما به آن نرسید، می توانید این موضوع را به دادگاه ثابت کنید. این اثبات می تواند با شهادت شهود، مدارک و قرائن دیگر باشد.

۳. دعاوی مستند به اسناد تجاری واخواست شده (بند ج ماده ۱۰۸ ق.آ.د.م)

اسناد تجاری مثل چک، سفته و برات، اگر واخواست شده باشند، معاف از پرداخت خسارت احتمالی هستند.

• واخواست چیست؟ یعنی وقتی چک برگشت می خورد یا سفته و برات در تاریخ سررسید پرداخت نمی شوند، شما باید ظرف مهلت قانونی به دفتر اسناد رسمی بروید و گواهی عدم پرداخت یا واخواست نامه بگیرید. این مدرک نشان می دهد که سند تجاری شما بی اعتبار شده.
• برای چک، واخواست همان گواهی عدم پرداخت بانک است.
• برای سفته و برات، باید ظرف ۱۰ روز از تاریخ سررسید، به دفتر اسناد رسمی مراجعه و واخواست کنید (ماده ۲۸۰ قانون تجارت). اگر این مهلت ها را رعایت کنید، می توانید بدون پرداخت خسارت احتمالی، برای توقیف اموال صادرکننده و ظهرنویس ها اقدام کنید. البته اگر دیرتر هم واخواست کنید، همچنان می توانید از صادرکننده (کسی که سفته را کشیده) طلبکار باشید و برای او تامین خواسته بگیرید، ولی دیگر نمی توانید سراغ ظهرنویس ها بروید.

۴. تامین خواسته در مرجع کیفری برای جبران ضرر و زیان ناشی از جرم (ماده ۱۰۷ قانون آیین دادرسی کیفری)

اگر شما در یک پرونده کیفری، شاکی هستید و جرمی اتفاق افتاده که به شما ضرر و زیان مالی وارد کرده (مثلاً سرقت، کلاهبرداری)، بازپرس می تواند برای جبران این ضرر، اموال متهم را توقیف کند. در این مورد هم نیازی به پرداخت خسارت احتمالی نیست.

۵. قصد فروش اموال توسط بدهکار برای فرار از دین (ماده ۲۱۸ مکرر قانون مدنی)

این یک مورد خاص است. اگر بتوانید به دادگاه ثابت کنید که بدهکار شما دارد اموالش را می فروشد یا به دیگری انتقال می دهد تا از پرداخت بدهی اش فرار کند، می توانید بدون سپردن خسارت احتمالی درخواست تامین خواسته کنید. اما باید حواستان باشد که این موضوع را در قالب دادخواست (و نه فقط یک درخواست شفاهی) مطرح کنید و این ادعا را به دادگاه ثابت کنید.

۶. تامین خواسته در دعاوی راجع به ترکه متوفی در صورت تحریر ترکه (ماده ۲۲۱ قانون امور حسبی)

اگر کسی فوت کند و اموال و بدهی های او (ترکه) تحریر شده باشد (یعنی یک لیست دقیق از دارایی ها و بدهی ها تهیه شده باشد)، ورثه می توانند برای حفظ این اموال و جلوگیری از سوءاستفاده احتمالی، بدون نیاز به پرداخت خسارت احتمالی، درخواست تامین خواسته کنند.

۷. دعاوی مستند به قراردادهای بانکی

در مواردی که طلب شما ناشی از قراردادهایی باشد که با بانک ها منعقد شده (مثلاً وام بانکی و عدم پرداخت اقساط)، نیز خواهان (بانک) از پرداخت خسارت احتمالی معاف است.

در بقیه موارد که جزو این استثنائات نیستند، شما به عنوان خواهان موظفید مبلغی را به عنوان خسارت احتمالی به صندوق دادگستری واریز کنید تا قرار تامین خواسته صادر شود. میزانش هم دست دادگاه است.

آثار و عواقب اجرای قرار تامین خواسته

خب، حالا که قرار تامین خواسته صادر و اجرا شد، چه اتفاقاتی می افتد؟ این قرار هم برای خواهان و هم برای خوانده و حتی اشخاص ثالث، یک سری پیامدها و عواقب دارد.

برای خواهان (طلبکار)

• حفظ حق و جلوگیری از تضییع اموال: مهمترین فایده اش همین است! دیگر نگران نیستید که بدهکار اموالش را جابجا کند. اموال توقیف شده و شما به حق خودتان می رسید.
• ایجاد حق تقدم (در برخی موارد): در بعضی مواقع، توقیف مال باعث می شود که خواهان نسبت به سایر طلبکارهایی که بعداً بخواهند همان مال را توقیف کنند، حق تقدم پیدا کند. یعنی اول طلب شما تسویه می شود و بعد نوبت به بقیه می رسد.

برای خوانده (بدهکار)

• ممنوعیت هرگونه نقل و انتقال اموال توقیف شده: مهمترین اثر برای خوانده این است که دیگر نمی تواند مال توقیف شده را بفروشد، به کسی هبه کند، رهن بدهد یا هرگونه نقل و انتقال دیگری انجام دهد. اگر هم این کار را بکند، آن معامله بی اثر است و دادگاه می تواند آن را باطل کند.
• حق مطالبه خسارت در صورت بی حقی خواهان: اگر بعداً در دادگاه مشخص شود که خواهان در ادعایش برحق نبوده و شما (خوانده) بدهکار نبوده اید، شما حق دارید از خواهان بابت خسارت هایی که از توقیف مال به شما وارد شده، مطالبه خسارت کنید.

برای شخص ثالث

اگر مالی که توقیف شده، دست شخص ثالثی باشد (مثلاً شما از کسی طلب دارید و این شخص از کس دیگری طلب دارد که آن مال دست اوست)، شخص ثالث هم حق ندارد آن مال توقیف شده را به کسی انتقال دهد یا با طلب دیگری تهاتر کند. او باید آن را حفظ کند.

رعایت مستثنیات دین

این یک نکته مهم است: قانون چیزی به نام مستثنیات دین دارد (که در ماده ۱۲۹ ق.آ.د.م به آن اشاره شده است). یعنی بعضی اموال را نمی توان به خاطر بدهی توقیف کرد، حتی اگر طرف بدهکار باشد. مثلاً:

• خانه مسکونی که تنها محل سکونت بدهکار و خانواده اش است.
• اثاثیه ضروری زندگی.
• ابزار و لوازم کار بدهکار.

اما اینجا یک ظرافت وجود دارد: اگر خواسته شما دقیقاً همان مال معین باشد (مثلاً دعوا بر سر پس گرفتن همان خانه است و نه ارزش پولی آن)، حتی اگر آن خانه جزو مستثنیات دین باشد، توقیف آن مجاز است. چرا؟ چون قرار نیست فروخته شود، بلکه قرار است عیناً به خواهان برگردانده شود (اگر حکم به نفع او صادر شود). ولی اگر توقیف برای فروش و وصول طلب باشد، مستثنیات دین باید رعایت شوند.

موارد مرتفع شدن و لغو قرار تامین خواسته

قرار تامین خواسته دائمی نیست و در برخی موارد ممکن است خود به خود یا با درخواست طرفین، لغو شود و اثرش از بین برود. بیایید ببینیم چه زمانی این اتفاق می افتد:

۱. صدور حکم قطعی علیه خواهان یا بی حقی او

اگر در نهایت، دادگاه حکم قطعی به ضرر خواهان صادر کند (یعنی بگوید خواهان در ادعایش برحق نبوده) یا اینکه خواهان از اساس در دعوا بی حق شناخته شود، قرار تامین خواسته خود به خود لغو می شود. چون دیگر دلیلی برای توقیف اموال خوانده وجود ندارد.

۲. استرداد دادخواست یا دعوا توسط خواهان

اگر خواهان خودش تصمیم بگیرد که از دادخواست یا دعوایش صرف نظر کند و آن را پس بگیرد، قرار تامین خواسته هم که به تبع آن صادر شده بود، لغو می شود.

۳. از بین رفتن موجبات درخواست تامین خواسته

گاهی اوقات، شرایطی که باعث شده بود خواهان درخواست تامین خواسته کند، دیگر وجود ندارند. مثلاً اگر خواهان به دلیل خطر از بین رفتن مال، تامین خواسته گرفته بود و حالا مال از بین رفته یا به هر دلیل دیگری، آن خطر رفع شده باشد، قرار تامین خواسته می تواند لغو شود.

۴. عدم اقامه دعوای اصلی ظرف ده روز

یادتان هست که گفتیم اگر خواهان پیش از طرح دعوای اصلی، درخواست تامین خواسته بدهد، باید ظرف ۱۰ روز دادخواست اصلی اش را هم بدهد؟ اگر این کار را نکند، خوانده می تواند از دادگاه بخواهد که قرار تامین خواسته را لغو کند (ماده ۱۱۵ قانون آیین دادرسی مدنی). این مهلت ۱۰ روزه خیلی مهم است و خواهان باید حواسش باشد.

لغو قرار تامین خواسته به این معنی است که اموال توقیف شده آزاد می شوند و خوانده می تواند دوباره روی آن ها هرگونه نقل و انتقالی انجام دهد.

تبدیل تامین خواسته: جایگزینی اموال توقیفی

گاهی اوقات پیش می آید که اموال خوانده توقیف شده، اما خوانده دلش نمی خواهد که آن مال خاص توقیف بماند. مثلاً ممکن است یک ملک توقیف شده باشد که او می خواهد آن را بفروشد یا یک ماشین توقیف شده که به آن نیاز دارد. در چنین شرایطی، خوانده می تواند از دادگاه بخواهد که تامین را تبدیل کند. یعنی به جای آن مال توقیف شده، چیز دیگری را به عنوان ضمانت بگذارد.

مفهوم تبدیل تامین

تبدیل تامین یعنی خوانده به دادگاه پیشنهاد می دهد که به جای مالی که توقیف شده، یک مال دیگر، یا پول نقد، یا اوراق بهادار (مثل سهام) را به ارزش همان مال توقیفی، به عنوان ضمانت به دادگستری بسپارد. اینجوری مال قبلی آزاد می شود و مال جدید توقیف می ماند.

شرایط تبدیل تامین

اما این تبدیل همین جوری نیست و یک سری شرایط دارد:

• ارزش و سهولت فروش: مالی که خوانده پیشنهاد می دهد (وجه نقد، اوراق بهادار یا مال دیگر)، باید از نظر قیمت و از نظر اینکه چقدر راحت می شود آن را فروخت و به پول تبدیل کرد، کمتر از مال قبلی نباشد. یعنی باید همان اندازه یا بیشتر ارزش داشته باشد و به راحتی هم قابل نقد شدن باشد. دادگاه این موضوع را بررسی می کند.
• رضایت خواهان برای عین معین: اگر خواسته دعوا دقیقاً یک عین معین باشد (یعنی شما مثلاً یک ماشین خاص را مطالبه کرده اید و همان ماشین توقیف شده)، تبدیل تامین منوط به رضایت شما به عنوان خواهان است. چون شما دقیقاً همان مال را می خواهید، نه معادل پولی اش را. اما اگر خواسته شما کلی و پولی باشد (مثلاً ۱۰۰ میلیون تومان) و یک ملک به ارزش ۱۰۰ میلیون تومان توقیف شده باشد، دیگر نیازی به رضایت شما نیست و اگر خوانده وجه نقد به همان میزان بسپارد، دادگاه می تواند موافقت کند.
• فقط یک بار: خوانده فقط یک بار می تواند درخواست تبدیل تامین را ارائه کند. این طور نیست که هر وقت دلش خواست، هی مال ها را عوض کند.

تبدیل تامین یک راهکار خوب برای خوانده است که اگر توقیف یک مال خاص برایش مشکل ساز شده، بتواند آن را با یک مال یا وجه نقد دیگر جایگزین کند و کار خودش را راه بیندازد.

مطالبه خسارت ناشی از اجرای قرار تامین خواسته (توسط خوانده)

قبلاً صحبت کردیم که خواهان برای گرفتن قرار تامین خواسته (در بیشتر موارد) باید یک مبلغی را به عنوان خسارت احتمالی به حساب دادگستری واریز کند. حالا اگر در آخر ماجرا مشخص شد که حق با خواهان نبوده و او محکوم به بطلان دعوا یا بی حقی شده، این پول چه می شود؟ اینجا خوانده است که می تواند دست به کار شود و خسارتش را مطالبه کند.

شرایط مطالبه خسارت

خوانده در صورتی می تواند خسارت مطالبه کند که:

• خواهان به موجب رای قطعی دادگاه، محکوم به بطلان دعوا یا بی حقی شود. یعنی دیگر هیچ راهی برای خواهان نباشد و پرونده کاملاً به ضرر او تمام شده باشد.

مهلت مطالبه

خوانده یک مهلت مشخص دارد: باید ظرف بیست روز از تاریخ ابلاغ حکم قطعی که نشان می دهد خواهان بی حق است، درخواست مطالبه خسارت را به دادگاه بدهد. اگر این مهلت را از دست بدهد، دیگر نمی تواند خسارت بگیرد و آن پول احتمالی به خود خواهان برگردانده می شود.

نحوه مطالبه

خبر خوب برای خوانده این است که برای مطالبه این خسارت، نیاز به رعایت تشریفات پیچیده آیین دادرسی نیست. یعنی لازم نیست یک دادخواست مفصل با همه جزئیات بنویسد. کافی است دلایل و مدارکش را (مثلاً حکم قطعی بی حقی خواهان) به دادگاه صادرکننده قرار تامین خواسته تسلیم کند و درخواست مطالبه خسارت کند.

رسیدگی دادگاه

بعد از اینکه خوانده درخواستش را داد، دادگاه این درخواست را به خواهان ابلاغ می کند و به او ۱۰ روز مهلت می دهد تا دفاعیات خودش را ارائه کند. بعد از آن، دادگاه در وقت فوق العاده و خارج از نوبت به دلایل هر دو طرف رسیدگی می کند و یک رای مقتضی صادر می کند. این رای دادگاه در مورد مطالبه خسارت، قطعی است و دیگر قابل اعتراض نیست.

استرداد خسارت احتمالی به خواهان:
اگر خوانده در آن مهلت بیست روزه، خسارتش را مطالبه نکرد، خواهان می تواند از دادگاه بخواهد که پول خسارت احتمالی را که خودش سپرده بود، به او برگردانند. پس، حواس خوانده باید به این مهلت بیست روزه باشد تا حقش ضایع نشود.

آیا قرار قبول یا رد تامین خواسته قابل اعتراض است؟

این سوال هم از آن سوالات کلیدی است که ذهن خیلی ها را درگیر می کند. آیا می توان به تصمیمی که دادگاه در مورد تامین خواسته می گیرد، اعتراض کرد؟

قرار قبول تامین خواسته

اگر دادگاه با درخواست تامین خواسته شما موافقت کرد و قرار قبول تامین خواسته را صادر کرد، این قرار قابل اعتراض است! یعنی خوانده (کسی که اموالش قرار است توقیف شود) می تواند به این قرار اعتراض کند.

• مهلت اعتراض: خوانده ظرف ۱۰ روز از تاریخ ابلاغ این قرار به او، می تواند در همان دادگاهی که قرار را صادر کرده و در همان مرحله دادرسی (مثلاً مرحله بدوی)، به آن اعتراض کند (ماده ۱۱۶ قانون آیین دادرسی مدنی).
• نحوه رسیدگی: دادگاه به این اعتراض رسیدگی می کند و تصمیم نهایی را می گیرد. این اعتراض معمولاً در همان جلسه اول رسیدگی به دعوای اصلی یا در یک وقت فوق العاده بررسی می شود.

قرار رد تامین خواسته

حالا اگر دادگاه با درخواست تامین خواسته شما (خواهان) موافقت نکرد و قرار رد تامین خواسته را صادر کرد، متاسفانه این قرار قابل تجدیدنظرخواهی نیست (ماده ۱۱۹ قانون آیین دادرسی مدنی). یعنی شما نمی توانید برای این قرار به دادگاه تجدیدنظر مراجعه کنید.

علت این تفاوت چیست؟
قانونگذار این تفاوت را گذاشته تا در جایی که حقوق خوانده (که اموالش ممکن است بی دلیل توقیف شود) به خطر می افتد، راهی برای دفاع داشته باشد. اما اگر درخواست تامین خواسته خواهان رد شود، چون فعلاً آسیبی به کسی وارد نشده و خواهان می تواند مجدداً با ارائه دلایل جدید یا رفع نقص ها، درخواست بدهد، نیازی به رسیدگی در مرجع بالاتر ندیده است.

سوالات متداول (FAQs)

آیا برای تامین خواسته مهریه نیاز به پرداخت خسارت احتمالی است؟

خیر، معمولاً برای تامین خواسته مهریه (که یک طلب مستند به سند رسمی ازدواج است)، نیازی به پرداخت خسارت احتمالی نیست. چون مهریه از مصادیق دعاوی مستند به سند رسمی محسوب می شود و جزو موارد معافیت از پرداخت خسارت احتمالی است.

مدت زمان صدور و اجرای قرار تامین خواسته چقدر است؟

دادگاه باید به درخواست تامین خواسته فوراً و در وقت فوق العاده رسیدگی کند. بنابراین، صدور قرار معمولاً خیلی سریع (گاهی در همان روز یا چند روز کاری) انجام می شود. اجرای آن هم بسته به نوع مال و همکاری مراجع استعلام گیرنده (بانک، راهور، ثبت) می تواند از چند روز تا چند هفته طول بکشد.

آیا می توان اموالی که جزو مستثنیات دین هستند را توقیف کرد؟

همانطور که قبلاً گفتیم، اگر خواسته دعوا دقیقاً همان مال معین باشد (مثلاً پس گرفتن همان خانه) و قرار نباشد آن مال فروخته شود، حتی اگر جزو مستثنیات دین باشد، توقیف آن مجاز است. اما اگر هدف توقیف و فروش مال برای وصول طلب پولی باشد، مستثنیات دین (مثل خانه مسکونی مورد نیاز و اثاثیه ضروری) قابل توقیف نیستند.

چه تفاوتی بین تامین خواسته و دستور موقت وجود دارد؟

تامین خواسته مخصوص دعاوی مالی است و هدفش حفظ مال برای تضمین اجرای حکم نهایی است. اما دستور موقت می تواند در دعاوی مالی و غیرمالی صادر شود و هدفش جلوگیری از یک ضرر فوری یا حفظ وضع موجود تا زمان صدور حکم است. مثلاً برای جلوگیری از قطع درختان یک باغ یا جلوگیری از تخریب یک ساختمان، می توان دستور موقت گرفت. برای دستور موقت هم باید خسارت احتمالی سپرده شود، مگر در موارد خاص.

آیا برای تامین خواسته حتماً باید وکیل گرفت؟

اگرچه قانون شما را مجبور نمی کند که برای درخواست تامین خواسته وکیل بگیرید، اما با توجه به پیچیدگی های قانونی، زمان های حساس و ظرافت های حقوقی (مثلاً تشخیص نوع سند، فوریت درخواست، رعایت مهلت ها)، داشتن یک وکیل متخصص به شدت توصیه می شود. یک وکیل می تواند با تجربه و دانشش، بهترین راهکار را برای شما انتخاب کند و از اشتباهات احتمالی که ممکن است به ضررتان تمام شود، جلوگیری کند.

نتیجه گیری

خب، دیدیم که تامین خواسته چیست و چقدر می تواند در دنیای پر فراز و نشیب دعاوی حقوقی به کار بیاید. این ابزار قانونی، مثل یک لنگر نجات می ماند که به شما کمک می کند کشتی حق و حقوق تان در طوفان رسیدگی های دادگاهی غرق نشود و به سلامت به ساحل مقصود برسد. از تعریف پایه اش تا زمان درخواست، شرایطش، تفاوتش با تامین دلیل و حتی مواردی که لازم نیست پول اضافه بگذارید، همه را با هم بررسی کردیم.

یادتان باشد، آگاهی از این قوانین، شمشیر دولبه است. هم به شما کمک می کند حق تان را بگیرید و هم جلوی ضایع شدن حق دیگران را می گیرد. پرونده های حقوقی همیشه پیچیدگی های خاص خودشان را دارند و یک نکته ریز می تواند سرنوشت یک دعوا را عوض کند. به همین دلیل، همیشه توصیه می شود که قبل از هر اقدامی، حتماً با یک وکیل متخصص مشورت کنید. او می تواند با توجه به شرایط خاص پرونده شما، بهترین راهنمایی را ارائه دهد و مطمئن شوید که قدم هایتان را درست و محکم برمی دارید. پس هوشیار باشید و از حقوق خود دفاع کنید!